Elias van Praag
Portret Elias van Praag, ca. 1941. Foto: Hanna Elkan. Collectie TIN.
| Naam | Elias van Praag |
|---|---|
| Geboortedatum | 7 juni 1884 |
| Geboorteplaats | Amsterdam |
| Overlijdensdatum | 16 december 1942 |
| Overlijdensplaats | Mauthausen |
| Beroep | Acteur |
| Discipline | Toneel |
| Externe databases: | |
| IMDb | |
| VIAF |
Biografie
Elias van Praag (1884-1942) was een Nederlandse acteur. Hij studeerde na de HBS medicijnen, maar ging in 1904 naar de Toneelschool, Amsterdam. In 1907 deed hij eindexamen en begon hij als acteur bij een zomergezelschapje o.l.v. Aleida Roelofsen. In september van dat jaar kreeg hij een contract bij de Nederlandsche Tooneelvereeniging waarvan hij tot de opheffing deel uitmaakte. Verder waren het met name de gezelschappen van Willem Royaards en Louis Saalborn, waar Van Praag speelde.
Vanaf 1926 begon daarnaast zijn radioloopbaan. Hij werkte mee aan talloze hoorspelen en vierde in oktober 1938 dan ook bij de radio zijn 30-jarig jubileum. Dat was in "De strijd om het hoogste bezit" door hoorspelacteur en regisseur Willem van Cappellen. In 1941/42 werkte hij nog bij het Joodsch Kleinkunstensemble in de Hollandsche Schouwburg, maar kort daarna werd hij door de bezetter weggevoerd en omgebracht in het concentratiekamp Mauthausen.
Op 19 juni 1913 huwt Van Praag met Catherina Caroline Rentmeester, geboren op 20 februari 1890. Het echtpaar gaat wonen in de Nieuwe Tolstraat 37 in Amsterdam. Het huwelijk blijft kinderloos.
Toneel
Op 3 juni 1907 legt Van Praag met succes zijn eindexamen voor de Toneelschool af.
Zijn toneelcarriére verloopt voorspoedig. Meteen na het behalen van zijn diploma belandt hij bij het zomergezelschap van Aleida Roelofsen. In september krijgt hij een contract bij de Nederlandsche Tooneelvereniging dat dan onder leiding staat van Adriaan van der Horst. Tegenspelers van hem zijn onder meer de beroemde Louis Bouwmeester, Piet Bron en Louis de Vries. Vandaar gaat hij naar het door Herman Heijermans opgerichte gezelschap. Hier legt Van Praag de grondslag voor zijn Herman Heijermans-repertoire. Via het gezelschap van Willem Royaards richt hij met nog een aantal spelers het Nieuw Nederlandsch Tooneel op waar Van Praag van 1925 tot 1930 samen met Louis Saalborn speelt. Vervolgens speelt hij bij de grote herrezen Koninklijke Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel, maakt deel uit van het Gezelschap Saalborn en sticht in 1935 samen met Constant van Kerckhoven het Blijspel Gezelschap. Als laatste speelt en regisseert Van Praag bij de Toneelgroep Het Masker.
In april 1942 is Elias van Praag artistiek leider van de afdeling Toneel van Het Joodsche Kleinkunst-Ensemble. Vanwege de anti-joodse maatregelen van de bezetter zijn de joden nagenoeg uit het Amsterdamse straatbeeld verdwenen. Het Joodsche Kleinkunst-Ensemble is het enige joodse gezelschap in Nederland dat vanaf 1941 uitsluitend in de ‘Joodsche Schouwburg’ én voor een uitsluitend joods publiek mag optreden. “Hij was de man die het initiatief nam voor de vorming van de joodse toneelgroep”, schrijft Het Joodsche Weekblad, de enige joodse krant die nog mag verschijnen.
Op 11 april vindt het eerste optreden van het gezelschap plaatst met het stuk Kaap de Goede Hoop van de auteur Ladislaus Bus-Fekete. Waarin naast Van Praag onder meer Kurt Gerron speelt. Twee weken later gevolgd door de Csardavorstin, waar Rudolf en Herbert Nelson voor de muziek zorgen en onder meer Silvia Grohs, Sylvain Poons, Henriëtte Davids en Egon Karter naast Van Praag op de planken staan. Op 13 mei dat jaar gaat Doktersgeheim in première. Het is het laatste stuk waar Van Praag aan meewerkt.
Radio
Vanaf 1926 speelt Van Praag ook veel voor de radio. Hij groeit uit tot een van Nederlands bekendste vooroorlogse hoorspelacteurs.
Op woensdagavond 19 oktober 1938 wordt de 30-jarig toneelloopbaan van Elias van Praag gevierd met zijn vertolking van de hoofdrol in het hoorspel van Willem van Capellen getiteld: "De strijd om het hoogste bezit gewijd aan leven en werken van de ontdekker van de oorzaak van tuberculose Prof. Robert Koch". Elias van Praag genoot van zijn jubileum.
Allerlei oorzaken hebben er toe geleid dat Elias van Praag, een van de beste toneelspelers van zijn tijd, voor verschillende omroepen voor de microfoon optreedt. In een radio-interview ter gelegenheid van zijn 30-jarig jubileum vertelt hij waarom hij voor de radio is gaan werken: “Ik heb altijd grote belangstelling gehad in ontwikkelingen die voor de toneelspeler nieuwe mogelijkheden zou kunnen bieden voor het uitoefenen van zijn vak. Ik zag al snel dat de radio veel mogelijkheden had.” Wat Van Praag er niet bij vertelt is dat veel toneelspelers een zeer gering en bovendien erg onregelmatig inkomen hadden. Het was crisistijd, het theaterbezoek liep terug, de bioscoop werd steeds populairder en was bovendien veel goedkoper dan een schouwburgkaartje.
Van Praag was in zijn jubileumjaar een van de belangrijkste medewerkers van de VARA-omroep geworden, voornamelijk door zijn optredens in hoorspelen, sprookjes en voordrachten en in proza.
Docent
Naast zijn optreden op het toneel en voor de microfoon is Van Praag ook docent op de Toneelschool in Amsterdam. Tot januari 1941. Vanwege de anti-joodse maatregelen moet Van Praag deze functie neerleggen. Zijn studenten betuigen in een brief van 15 januari 1941 hun spijt over zijn vertrek vanwege deze ‘beroerde tijden’. “We hopen dat hier heel gauw verandering in zal komen”. De brief is onder meer ondertekend door Liane Saalborn, en Hella S. Haasse.
Op transport naar Duitsland, overlijden
Jacques Presser schrijft in de "Ondergang" dat “Elias van Praag, gangmaker bij uitstek, blijkens een artikel (in Het Joodsch Weekblad) van 1 april 1942 nog vol plannen was en kort daarna wegens de onbeduidende overtreding van een van de talloze Duitse verboden is verraden, weggesleept en afgemaakt.”
Wat was die ‘onbeduidende overtreding’?
Op 3 juli 1942 wordt Elias van Praag door het Landesgericht veroordeeld op grond van het overtreden van artikel 1, 3 van de verordening 200/41, welke bepaalde dat het Joden niet geoorloofd is niet-joods huishoudelijk personeel in dienst te hebben. Inderdaad een anti-joodse verordening. Hij wordt veroordeeld tot een celstraf van drie maanden, ingaande 21 juli en eindigend op 21 oktober dat jaar en een geldboete van 1.000 gulden. De boete wordt door Van Praag voldaan. Op 7 augustus 1942 wordt Van Praag door de ‘Hollandse Politie’ overgebracht naar de Untersüchungs- und Strafgefängnis Utrecht. En op 22 augustus 1942 wordt hij uit de gevangenis uitgeschreven en op transport gesteld naar de Gefängnis Kleve in Duitsland. Een tuchthuis waar meer Nederlanders naartoe zijn gebracht. De reden hiervoor is niet bekend.
Op 21 oktober komt Van Praag niet vrij, integendeel op 30 november 1942 aldus het Rode Kruis komt hij aan in KL. Mauthausen. Het archief Mauthausen meldt dat hij deel uitmaakt van een groep van 24 joden die al op 27 november 1942 in Mauthausen aankomt.
Hoe dan ook. Zijn verblijf is van korte duur. Ruim twee weken na aankomst overlijdt Elias van Praag in Mauthausen op 16 december 1942.
Na de bevrijding besteedt De Toneelwereld, vakblad voor theatermensen, aandacht aan het overlijden van Van Praag. Catharine van Praag-Rentmeester bedankt op 1 juni 1945 in een brief Ben Groeneveld, de regisseur van Toneelgroep 5 mei 1945, voor “de sympathieke woorden aan mijn goeie lieve man gewijd”.
Op zaterdagmiddag 3 november 1946 wordt Elias van Praag in aanwezigheid van zijn echtgenote met een korte plechtigheid in de Amsterdamse Stadsschouwburg herdacht.
Er is geld ingezameld voor het laten maken van een portret van Elias van Praag, welk portret aan de gemeente Amsterdam als een blijvende herinnering aan de overleden acteur wordt aangeboden. Hans van Meerten legt uit dat hij hiermee ook andere overleden Joodse collega’s en Joodse landgenoten wil herdenken.
Het portret van Elias van Praag hangt in de Eregalerij van de Stadsschouwburg Amsterdam.
Theater CV
Elias van Praag heeft bijgedragen aan 188 productie(s).
Elias van Praag heeft gewerkt in de volgende functies:
- BeeldtAf - Zie lijst (A-Z) of lijst (datum)
- Regie - Zie lijst (A-Z) of lijst (datum)
- Uitvoerende - Zie lijst (A-Z) of lijst (datum)
- Persoon - Zie lijst (A-Z) of lijst (datum)
Het gehele overzicht van voorstellingen waaraan Elias van Praag heeft meegewerkt, voor zover geregistreerd in de Theaterencyclopedie:
NB: Bij de carrièreoverzichten zijn de voorstellingen gekoppeld aan de premièredatum. Het kan echter voorkomen dat personen niet aan de première meewerkten, maar pas later bij de voorstelling betrokken raakten.
Trivia
Naast zijn professionele werkzaamheden heeft Van Praag diverse liefhebberijen. “Zo houd ik bijvoorbeeld van goede literatuur en van de film. Na de film komt de sport.” Van Praag is zijn hele leven lang lid van AFC, de Amsterdamsche Football Club.
Bronnen
- Acteurs- en Kleinkunstenaars-Lexicon van Piet Hein Honig, 1984
- Personaliamap Elias van Praag (nr. 1905) van het Theater Instituut Nederland
- Email: 21 december 2006: Oorlogsnazorg Rode Kruis, Raymund Schütz.
- Telefoon: 22 december 2006: NIOD, Hubert Berkhout (over de veroordeling van Elias van Praag, Landesgericht ipv Luftgaugericht, par. 1, 3 van de Verordening 200/41 (zie verordeningenblad 1942, pag, 846) en het feit dat Van Praag de 1.000 gulden boete heeft betaald. Ook de info dat Kleve een tuchthuis was waar meer Nederlanders zaten is van hem).
- Het lidmaatschap van AFC is gevonden via internet: Website AFC
- Voor enkele personalia gegevens is het Gemeentearchief Amsterdam geraadpleegd; o.m. trouwdatum, naam echtgenote, huisadres.