De Nederlandsche Tooneelvereeniging (1893-1912)
| Naam | De Nederlandsche Tooneelvereeniging (1893-1912) |
|---|---|
| Opgericht | 1893 |
| Opgeheven | 1912 |
| Genre | Toneel |
Informatie
De Nederlandsche Tooneelvereeniging was een Nederlands toneelorganisatie die toneelliefhebbers en de werkende acteurs verbond om gezamenlijk de toneelspelkunst te bevorderen. Lees hieronder het verhaal over de bijzondere ontstaansgeschiedenis, de wijze van organisatie en werken, alsmede de redenen die geleid hebben tot het faillissement van de organisatie in 1912.
Oprichting en geschiedenis
"Nog vinden we op het Tableau de la Troupe Adriaan van der Horst, Esther de Boer-Van Rijk, mevr. Van der Horst en Marie Faassen, die alle aanwezig waren op de gedenkwaardige vergadering, welke op 9 augustus 1893 over de toekomst van de juist opgerichte Tooneelvereniging besliste.
Al voor haar geboorte werd haar bestaan bedreigd: reeds toen werd een aanslag gedaan op de zelfverloochening en het zelfvertrouwen van deze jonge kunstenaars. Korten tijd tevoren hadden enkele jongelui besloten een serieus-willend gezelschap op te richten, volkomen zich bewust van hun roeping als tooneelkunstenaar, volkomen ook overtuigd dat de tooneelspeler, evengoed als de schilder, de schrijver, de musicus, moet streven naar 't hoogste, het uitstekendste in zijn kunst. [...] Men vond en zocht de menschen, die men voor zulk een kunstzinnige onderneming nodig had, A.D. Loman jr., die 't noodige geld zou fourneeren, Louis Hendricus Chrispijn in wien men een talentvol artistiek leider kreeg. En alles scheen naar wensch te gaan, totdat 4 augustus 1893, dus vlak voor de opening van het seizoen, de heer Loman in de bladen annonceerde, "dat het contract der vennootschap, bestaan hebbende tusschen hem en den heer L.H. Chrispijn, ter zake de exploitatie van een tooneelgezelschap, door hem is opgezegd". Na verweer en tegenweer der vroegere compagnons, na een vergadering, door J.G. de Groot, den nieuw-benoemden directeur van het Paleis voor Volksvlijt, belegd, waar in twee minuten alle artisten eensgezind besloten met Chrispijn, den zaakkundige, mee te gaan, werd het gevaar bezworen."
En zo werd uiteindelijk op 1 september 1893 officieel De Vereeniging tot Bevordering der Dramatische Kunst in Nederland die als titel De Nederlandsche Tooneelvereeniging voerde, opgericht. Het doel van de vereniging was: `het bevorderen der Nederlandsche tooneelspeelkunst en het opheffen van den maatschappelijken en zedelijken toestand der tooneelspelers, onder andere door het opleiden van jonglieden van goeden huize.'
De leden van de vereniging werden onderverdeeld in twee categorieën. De eerste categorie was die van de donateurs en kunstlievende leden. `Elke Nederlander kan kunstlievend lid of donateur worden, tegen vooruitbetaling [...] eener jaarlijksche contributie van tien gulden [...]'. De tweede categorie vormden de werkende leden, de acteurs en actrices. De `Werkende leden betalen een entrée-geld ten bedrage van tweehonderd en vijftig gulden [en; DG] verbinden zich per Vereenigingsjaar aan de Vereeniging, en ontvangen ten bewijze van lidmaatschap een geregeld contract, geteekend door den Directeur en den Administrateur en twee werkende leden. [...] Wanneer een der werkende leden, na afloop van het Vereenigingsjaar voor zijn of haar lidmaatschap bedankt, heeft het uittredende lid recht op zijn of haar aandeel in de zuivere geldelijke winst.'
In tegenstelling tot de meeste andere gezelschappen had de Nederlandsche Tooneelvereeniging een ideële doelstelling. Dat kwam ook tot uiting in haar zeer democratische besluitvorming. Zo werden uit de directeur-president, de administrateur-secretaris en de penningmeester gekozen uit en door de werkende leden! En `Mochten de Directeur-Voorzitter en de Administrateur-Secretaris omtrent eenig punt de belangen der Vereeni¬ging betreffende van meening verschillen, [dan] zal eene vergadering van werkende leden worden uitgeschreven, en het geschil bij meerderheid van stemmen worden opgeheven.'
In het eerste jaar werd het bestuur gevormd door Louis H. Chrispijn (directeur-gérant en régisseur), Adriaan van der Horst (administrateur) en I.G.W. Homeijer (penningmeester). Verder waren o.a. aan het gezelschap verbonden: Mari Ternooy Apèl (bibliothecaris), Louis van Westerhoven (technisch régisseur), J.W. de Ruyter (tooneelmeester) en Henri van Kuyk (régisseur). De bestuurders stonden ook zelf op de bühne.
Een dag na de officiële oprichting stond het gezelschap in de schouwburg van het Paleis voor Volksvlijt op de planken met Multatuli's Vorstenschool. In de eerste jaren werd er gespeeld in het Paleis voor Volksvlijt en het Salon des Variétés. Later werd het Grand Théâtre van de gebroeders Van Lier bespeeld. In deze eerste periode ging het de Nederlandsche Tooneelvereeniging voor de wind. De successen waren zo groot dat men besloot het buitenland met een tournee te vergasten.
In het jaar 1895 "toog de Nederlandsche Tooneelvereeniging, [...] naar Berlijn en het gezelschap had zich tijdelijk versterkt met twee eminente krachten, de heeren Alex Faassen en Willem van Zuijlen, beiden uit Rotterdam. [...] De erkenning van de bijzondere deugden der Tooneelvereeniging door Berlijnsche oordeelaars gaf het gezelschap in eigen land, hooger en hooger betekenis."
Dertien jaar later, in 1908, vertrok het gezelschap opnieuw naar Berlijn. Ditmaal met een speciale Herman Heijermans-tournee. Heijermans had na de succesvolle opvoering van zijn toneelstuk Op hoop van zegen (24 december 1900) nog menig stuk speciaal voor de Nederlandsche Tooneelvereeniging geschreven. Hij was echter, o.a. omdat Nederland niet was aangesloten bij de Berner Conventie, naar Berlijn vertrokken. De Berner Conventie (1886) regelde dat gezelschappen voor het spelen van buitenlandse stukken een voorgeschreven recette-percentage als auteurs- en vertaalrecht moest betalen. Omdat Nederland dit verdrag niet had getekend vonden buitenlandse gezelschappen die Nederlandse stukken speelden het ook niet nodig een percentage aan de Nederlandse auteur af te staan. Daar Heijermans populair was in `den vreemde' viste hij financieel gezien achter het net. Pas in 1911 tekende Nederland het verdrag. Ondanks Heijermans' kritiek op dit beleid organiseerde hij de tournee voor de Nederlandsche Tooneelvereeniging. Een vervolg van de Berlijnse reis naar Praag werd om onduidelijke redenen afgelast.
Op 2 maart 1906 werd het 12,5-jarig bestaan uitbundig gevierd. Er werd zelfs een feestlied gecomponeerd:
Feestlied ter gelegenheid van het 12,5-jarig bestaan der Nederlandsche Tooneel-Vereeniging
De "N.T.V." bezingen,
Dat is in ons een drang.
Dure "N.T.V." nog lang! (bis)
Waren er slechte tijden,
Vooral in het begin.
Al viel er zwaar te strijden.
Geen rampspoed kan doen lijden.
Waar eendracht heerscht en wil!
De "N.T.V." bezingen,
Dat doen we met plezier.
Tot juichen zijn wij hier! (bis)
"Thalia" is tevreden.
Naar kunst wordt trouw gestreefd.
Het lijden is gelden.
Dat langen tijd na heden
De "N.T.V." nog leve!
Toch ging het daarna bergafwaarts met de Vereeniging. Andere gezelschappen trokken steeds meer de aandacht van het publiek die niet op de kunst van de Nederlandsche Tooneelvereeniging geconcentreerd kon blijven, hoe hoog haar ensemble-peil ook was. In de zomer van 1912 ging het financieel gezien slecht met het gezelschap. Er was een tekort van ruim 10.000,- gulden en een faillisement was onafwendbaar.
Op 16 september 1912 om 10 uur 's ochtends vond de `veiling van den faillieten boedel' plaats. Het doek voor de Nederlandsche Tooneelvereeniging was gevallen.
Voorstellingen
Een chronologisch en daaronder een link naar een alfabetisch overzicht van de voorstellingen die onder deze naam als producent in première is gebracht, voor zover geregistreerd in de productiedatabase
- Het alfabetisch overzicht van deze voorstellingen
Tableau de la troupe
Tableau de la troupe o.a.: Wilhelmina van der Horst-van der Lugt Melsert, Esther de Boer-van Rijk, Marie Post, Adriaan van der Horst, Albert van Dalsum, Pierre Mols, Daan van Ollefen, Jo Sternheim, Sophie de Vries, Marie Gilhuys-Sasbach, Constant van Kerckhoven Sr. en Alex Faassen sr..
Repertoire
Repertoire o.m.: Het wederzijds huwelijksbedrog (Pieter Langendijk), Jonge Harten (Marcellus Emants), Vorstenschool (Multatuli), Ouders (L.A. Simons-Mees), Het zevende gebod, Op hoop van zegen, Ora et Labora en Allerzielen (allen Herman Heijermans), De knecht van de twee meesters (Goldoni).
Bronnen
- David Gribnau, Inventaris van het archief van de Nederlandsche Tooneelvereeniging (1893-1912), Theater Instituut Nederland 1995.
- Productiedatabase