Jaap van Dam
Portret van Jaap van Dam als decorschilder aan het werk voor de internationale tentoonstelling Stad Tilburg 1934. Fotograaf onbekend. Collectie TIN.
| Naam | Jaap van Dam |
|---|---|
| Geboortedatum | 31 december 1876 |
| Overlijdensdatum | 23 april 1972 |
| Beroep | Decorontwerper |
Biografie
Jaap van Dam is geboren in Delfshaven. Hij leerde het vak aan de Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen in Rotterdam. Aanvankelijk maakte hij reclamewerk, zoals voor de Cacao- en Chocoladefabriek Ringers en voor het merk Uiltje van de sigarenfabriek Boele. Later ontwierp Van Dam ook interieurs. Hij werkte bovendien mee aan bijzondere openluchttentoonstellingen. De meeste ontwerpen maakte Van Dam voor het theater. In 1910 kwam hij naar Amsterdam.
De decors van Jaap van Dam sluiten aan bij de ontwikkeling van nieuwe decoropvattingen in zijn tijd. Eeuwenlang was een decorsysteem in gebruik van beschilderde coulissen, die een illusie van de werkelijkheid gaven (zie het Slingelandt Toneel). Als reactie daarop kwam rond de overgang van de negentiende naar de twintigste eeuw een zuiverder realisme tot stand. Het decor werd nu opgebouwd met echte materialen en echt meubilair. Ook Van Dam heeft zulke ontwerpen gemaakt, vooral van kamerinterieurs.
Er ontstond ook een stroming die verder ging en het realisme als geheel afzwoer. Het ging niet meer om de representatie van de zichtbare werkelijkheid, maar om de suggestie van het hogere, geheimzinnige zieleleven. Abstracte vormen, kleur en licht moesten diepe en universele gevoelens suggereren. Er kwamen driedimensionale bouwsels met bogen, trappen en gordijnen, omdat men vond dat theaterspel geen kunst in het platte vlak, maar in de ruimte was. Bekende ontwerpers die op deze manier werkten waren Frits Lensvelt en Hendrik Wijdeveld. Zij toonden hun ontwerpen in 1922 op de Internationale Theatertentoonstelling in het Stedelijk Museum in Amsterdam. Minder bekend is, dat ook Jaap van Dam daar vertegenwoordigd was.
Kenmerkend voor de ontwerpen van Van Dam is het veelvuldig gebruik van architectonische bogen. Sommige zijn abstract vormgegeven. Andere zijn realistisch getekend, als onderdeel van een bouwwerk of als een rots in het bos. Achter de bogen is vaak een stralende zon te zien die gedeeltelijk achter de horizon schuil gaat. Soms is alleen de vorm ervan overgebleven en zijn de zonnestralen bundels kunstlicht of abstracte decoraties geworden. Er zijn sobere, donkere ontwerpen, maar het meeste werk is kleurig, en uitbundig maar gestileerd gedecoreerd. Van Dam maakte gebruik van ornamentale lijnen en beelden uit de natuur, of tekende symmetrisch en strak. Hij ontwierp ook expressionistische decors met scheve lijnen en geometrische vormen. Sommige landschappen zijn verstild. Andere beelden zijn sprookjesachtig.
Amsterdam kende in het begin van de twintigste eeuw veel grote en kleine schouwburgen, die dikwijls succesvol waren. Van Dam werkte voor uiteenlopende soorten theater. Het amusementstoneel maakte een grote bloei door met operette- en revuevoorstellingen in Flora, het Paleis voor Volksvlijt, Carré en het Rembrandttheater. Van Dam tekende decors voor verschillende operettes, en voor revues van beroemde makers: Henri ter Hall, Rido, Louis Bouwmeester jr. en René Sleeswijk. Ook voor bekende jordaanstukken ontwierp hij decors, zoals voor Schellevis Mie, Bleke Bet en De Jantjes. Voor de Hollandsche Schouwburg en het Grand Théâtre ontwierp hij decors voor klassiek en eigentijds drama. Dat werd gespeeld door Nederlandse gezelschappen, maar ook door avant-garde troepen uit het buitenland.
Decorcahiers 1918-1933
In het archief van Jaap van Dam - te vinden in de TiN Collectie van het Allard Pierson Museum - worden vier cahiers bewaard, afkomstig uit de periode 1918-1933. Ieder cahier beslaat een periode van drie tot vier jaar. In deze boekjes zijn met name plattegronden te vinden, maar ook uitgewerkte schetsen en beschrijvingen van een groot aantal decors. De decors die erin staan waren bedoeld voor voorstellingen in onder andere Theater Flora, Scala Theater, Grand Theatre en Rika Hopper Theater. Het grootste aantal betreft voorstellingen die in de Hollandsche Schouwburg te zien zijn geweest.
In de boeken werkte hij – meestal met pen – de plattegronden en aangezichten minutieus uit. Wanneer er verschillende aktes waren, kregen deze elk een eigen decorontwerp. Naast plattegronden van zijn ontwerpen, werkte Van Dam af en toe ook extreem gedetailleerde schetsen uit van vooraanzichten van de decors.
Zijn nauwkeurigheid blijkt ook uit de details die bij elke voorstelling genoemd worden: gezelschap, data en lichtstanden worden bijna nooit vergeten. Hierdoor is het mogelijk om een beeld te krijgen van de hoeveelheid decors die hij verzorgde. Alleen al tussen 1922 en 1924 gaat het om ongeveer 125 voorstellingen in (voornamelijk) de Hollandsche Schouwburg, die vaak na een paar dagen, of zelfs na een dag, van het repertoire verdwenen. Het is dus de vraag in hoeverre het hier ging om decors die hij zelf ontwierp, of om decors die hij samenstelde (uit de voorraad meubels en decorstukken) en/of moest bouwen op aanwijzingen van de bezoekende gezelschappen (die al dan niet hun eigen decors meenamen).
Verschillende bekende namen, waaronder Sarah Bernhardt, Herman Heijermans en Alexander Moissi, zijn terug te vinden in zijn oeuvre. In zijn boeken zitten ook losse tekeningen en afbeeldingen van bestaande decors, veelal in het Duits beschreven. Het is zeer waarschijnlijk dat Van Dam deze gebruikte om de decors in de Hollandsche schouwburg te kunnen nabouwen.
Theater CV
Jaap van Dam heeft bijgedragen aan 29 productie(s).
Jaap van Dam heeft gewerkt in de volgende functies:
- Decor - Zie lijst (A-Z) of lijst (datum)
- Vervaardiger - Zie lijst (A-Z) of lijst (datum)
Het gehele overzicht van voorstellingen waaraan Jaap van Dam heeft meegewerkt, voor zover geregistreerd in de Theaterencyclopedie:
NB: Bij de carrièreoverzichten zijn de voorstellingen gekoppeld aan de premièredatum. Het kan echter voorkomen dat personen niet aan de première meewerkten, maar pas later bij de voorstelling betrokken raakten.
Fotogalerij
Decorontwerp van Jaap van Dam voor de Druivenfinale van een revue in het Floratheater te Amsterdam. Collectie TIN.
Decorontwerp van Jaap van Dam voor de Spaansche Finale van een revue in het Floratheater te Amsterdam. Collectie TIN.
Decorontwerp van Jaap van Dam voor de finale van de revue Parfum in het Floratheater te Amsterdam. Collectie TIN.
Decorontwerp van Jaap van Dam voor een revuefinale in het Floratheater te Amsterdam. Collectie TIN.
Decorontwerp van Jaap van Dam voor revue Stars and Stripes. Collectie TIN.
Decorontwerp van Jaap van Dam voor de Kaarsenfinale van een revue in het Floratheater te Amsterdam. Collectie TIN.
Jaap van Dam met anderen in een decoratelier, ca. 1915. Fotograaf onbekend. Collectie TIN.
Jaap van Dam met anderen in een decoratelier, ca. 1915. Fotograaf onbekend. Collectie TIN.
Bronnen