Slingelandt Toneel

Het Kamertoneel van Baron van Slingelandt

Hieronymus Baron van Slingelandt (1762-1829) gaf in 1781 opdracht voor het maken van een kamertoneel met decors. Het toneel werd in Amsterdam in zijn huis en later in dat van zijn zoon Hieronymus Nicolaas Baron van Slingelandt (1787-1844) opgesteld: niet om er toneelstukken mee op te voeren, maar om verschillende decors achter elkaar te vertonen.

Het "Slingelandt toneel" is geen kopie van het toneel van de stadsschouwburg in Amsterdam uit die tijd, maar heeft er veel overeenkomsten mee. De decors werden op dezelfde manier samengesteld als in de schouwburg en konden ook op dezelfde manier verwisseld worden. In de video (zie hieronder) is te zien hoe het toneel werkt. Bij het toneel horen acht 18de-eeuwse eeuwse decors, geschilderd door Pieter Barbiers Pzn, en zes 19de-eeuwse decors, geschilderd door François Joseph Pfeiffer.

Het kamertoneel is één van de topstukken uit de Collectie TIN. Alle achttiende-eeuwse schouwburgen met hun coulissendecors in Nederland zijn verloren gegaan. Het Slingelandt toneel is daardoor van onschatbare waarde.

De Collectie TIN wordt sinds 2013 beheerd door Bijzondere Collecties van de UvA. Voor raadpleging van de collectie, zie Raadplegen TIN Collectie.

Coulissendecors

Links: Decor "Het Winterbos" met het achterdoek "Stadspoort", opgesteld in het Slingelandttoneel. Het winterbos werd in 1824 geschilderd door François Joseph Pfeiffer, die ook als decorateur werkzaam was bij de stadsschouwburg van Amsterdam. Rechts: Decor "De Gevangenis", opgesteld in het Slingelandttoneel, geschilderd in ca. 1781-1785 door Pieter Barbiers Pzn.

Detail van Het Winterbos: de losse "zetstukken" van houthakkers.

De decors die in het Van Slingelandt toneel opgesteld kunnen worden, zijn zogenaamde coulissendecors. Coulissendecors worden zo genoemd omdat ze samengesteld zijn uit een aantal zijschermen (Coulissen, van het Franse 'coulis', = groef) aan weerszijden van het toneel. Behalve die coulissen wordt er gebruik gemaakt van achterschermen die het toneel aan de achterkant afsluiten, en 'Friezen', dat wil zeggen beschilderde gordijnen die dwars over het toneel hangen en het aan de bovenkant afsluiten.

Schijn en werkelijkheid

Links: De toneelopening van het Slingelandt Toneel. Rechts: Decor De Hofzaal, opgesteld in het Slingelandt Toneel. Collectie TIN.

Alle onderdelen van het decor samen moeten zo beschilderd zijn, dat het vanuit de zaal één doorlopende schildering lijkt. De Hofzaal bijvoorbeeld, één van de decors die bij het kamertoneel van Baron van Slingelandt hoort.

De echtheid van het decor wordt nog versterkt door drie elementen - de sterke perspectivische verkleining, het kleurgebruik en de verlichting:

Perspectivische verkleining: de toneelvloer loopt naar achteren toe op. Het perspectivische verdwijnpunt wordt precies op ooghoogte geschilderd, en bijvoorbeeld de geschilderde huizen op het achterdoek zijn veel kleiner dan die op de voorgrond.
Kleurgebruik: wat verder weg moet lijken, wordt in zachtere kleuren geschilderd dan wat dichtbij staat. Bomen dichtbij zijn groen, veraf zijn ze grijsgroen of grijsblauw.
Verlichting: wat verder weg moet lijken, wordt minder sterk verlicht. De verlichting van de decors in het kamertoneel bestond bovendien uit kaarslicht, en deze spaarzame, flakkerende verlichting zorgt ervoor dat het decor er nog 'echter' uitziet.

Het changeren van de decors

Op deze video is te zien is hoe de decors van het Slingelandt Toneel gechangeerd kunnen worden. Bijzonder zijn de zogenaamde "changements à vue", de decorwisselingen met open doek, waarbij het ene decor als bij toverslag verwisseld wordt naar het andere decor, zonder dat het doek tussentijds neergaat. Dergelijke decorwisselingen waren in de achtttiende eeuw gebruikelijk in de schouwburgen in Europa.

2009, Collectie TIN.

Door de cilinder onder de toneelvloer te draaien, worden zowel de coulissen heen en weer bewogen op de toneelvloer, als de friezen op en neer bewogen. Daardoor wordt in een paar seconden het ene decor door het andere vervangen.