Alma Seidler

Alma Seidler als Rosalinde in "Wie es euch gefällt" van Shakespeare, Burgtheater 1936, Fotograaf; Atelier Willinger, Wien

Naam	Alma Seidler, Alma von Seidler
Volledige naam	Kammerschauspielerin Alma Seidler-Eidlitz
Geboortedatum	8 juni 1899
Geboorteplaats	Leoben
Overlijdensdatum	8 december 1977
Overlijdensplaats	Wenen
Beroep	Acteur
Discipline	Toneel, Film, Televisie, Radio
Trefwoorden	Wiener Burgtheater
Externe databases:
	IMDb
	VIAF
	Wikidata

De actrice Alma Seidler, in haar tijd de “koningin van het Wiener Burgtheater” genoemd, bleef deze schouwburg bijna zestig jaar lang trouw; Wenen en het Burgtheater betekenden alles voor haar. Voor haar persoonlijk leven en haar carrière speelden de politieke gebeurtenissen uit de eerste helft van de 20e eeuw een bijzonder bestemmende rol.

Biografie

Jeugd

Alma Seidler werd geboren op 8 juni 1899 in Leoben, in de Oostenrijkse deelstaat Stiermarken. Daar werkte destijds haar vader Ernst Seidler (1862-1931) als econoom en jurist bij de “Handelskammer” (kamer van koophandel) en aan de “Montanistische Hochschule” (universiteit voor bergbouw).

Alma Seidler, 1928

Later werd hij politicus en bekleedde, weliswaar maar voor korte tijd, prestigieuze posten als minister-president van Oostenrijk-Hongarije, laatste kabinetschef van de eveneens laatste Keijzer van Oostenrijk, Karl, en minister van akkerbouw. Door de Keizer werd Seidler 1916, twee jaar voor de ondergang van de monarchie, in de adelstand verheven. Hij mocht zich voortaan Ernst Seidler Ritter von Feuchtenegg noemen.
Zijn dochters Alma en Elfriede, die beiden actrices werden, traden in het begin van hun carrières consequent onder de achternaam “von Seidler” op. Sinds 1919 was het gebruik van het aristocratische “von” door de nieuwe Oostenrijkse republikeinse regering echter verboden. In de pers wordt de actrice vanaf 1920 alleen nog maar Alma Seidler en niet langer Alma von Seidler genoemd. In de tijd van het zogenoemde “Austro-fascisme” (1934-1938) en het nationaalsocialisme mochten adellijke titels juist weer gedragen worden, want talloze aristocraten steunden de nazi’s en bekleedden hoge functies in het “Derde Rijk”. Zo stond Elfriede 1937 weer als “von Seidler” op de bezettingslijst van het Theater in der Josefstadt, Alma maakte daarentegen geen gebruik meer van haar titel. Alma Seidler vertrok al op jonge leeftijd met haar familie naar Wenen, waar ze in het elegante 19e district (Döbling) opgroeide. Haar vader, die een grote passie voor het toneel had, huurde een eigen loge in het Wiener Burgtheater. Daarheen nam hij zijn drie kinderen - zoon Ernst jr. werd later directeur-generaal van de Oostenrijkse spoorwegen (ÖBB) - regelmatig mee. Bovendien schreef hij zelf, onder pseudoniem, toneelstukken. De identiteit van die prominente auteur werd echter snel ontmaskerd. Over zijn stuk “Durch Feuer und Eisen”, dat 1917 in het Wiener Deutsche Volkstheater tot opvoering kwam, schreef de als grote cynicus bekende journalist en auteur Karl Kraus: “…der Ministerpräsident täte besser, statt dramatischer Akte Büroakten zu erledigen ….” (Vertaling: …de minister-president zou beter zijn kantoorakten kunnen afwerken, als akten (bedrijven) voor het theater te schrijven…”)

Albert Heine; acteur, regisseur en directeur van het Burgtheater. Docent van Alma Seidler, 1918

Naast haar vader droeg ook haar gouvernante de liefde voor het toneel op Alma over. Ze studeerde met het kleine meisje gedichten en korte toneelstukjes in, die in de familiekring voorgedragen en opgevoerd werden. Snel groeide in Alma de wens om niet alleen privé op te treden, maar op een professionele bühne, voor een écht publiek.
Daarom kwam het van pas dat in hun naaste omgeving de acteur Karl Langhammer woonde. Hij verklaarde zich ertoe bereid, om het talent van het meisje te beoordelen. Zijn indruk was positief en hij gaf haar het advies, om acteerlessen te nemen. Twee jaar lang werden de acteur Alexander Elmenhorst en vooral Albert Heine - acteur, regisseur en later ook directeur van het Wiener Burgtheater - haar leraren.

Begin van een grote carrière

Tijdens meerdere theatrale liefdadigheidsmomenten deed Alma Seidler haar eerste ervaringen vóór en met een groot publiek op. Zo trad ze op 17 november 1917 in de Wiener Volksoper in het stuk “Jugendfreunde” van Ludwig Fulda op, aan de zijde van beroemde en ervaren acteurs van het Burgtheater.
De “Wiener Zeitung” kondigde haar als volgt aan: “Die Rolle der Dora Lenz liegt in den Händen von Fräulein von Seidler, welche bei dieser Gelegenheit zum ersten Male vor das Wiener Publikum tritt.” (Vertaling: De rol van Dora Lenz is juffrouw von Seidler toevertrouwd, die bij deze gelegenheid voor de eerste keer voor het Weense publiek zal optreden.)
Een andere liefdadigheidsvoorstelling vond enkele maanden later in het Akademietheater plaats. Alma speelde de rol van Franziska in “Minna von Barnhelm” van Gotthold Ephraim Lessing. Korte tijd later werd ze door directeur Max von Millenkovich per 1 september 1918 aan het Burgtheater geëngageerd. Dit engagement riep zowel in het Burgtheater, alsook in de pers, in eerste instantie veel weerstand op. Men was ervan overtuigd dat Alma Seidler niet vanwege haar talent maar vanwege de hoge functies van haar vader aan haar contract was gekomen. Zo noemde de krant “Der Montag” het Burgtheater spottend een “Beamtentöchter-Institut” (Instituut voor de dochters van ambtenaren), want naast Alma Seidler waren er eerder al twee dochters van hogere ambtenaren aan de Oostenrijkse prestigebühne geëngageerd: Marie Mell en Blanca Glossy.
De meesten van haar nieuwe collega’s negeerden haar totaal. Zelfs de grote tragédienne Hedwig Bleibtreu, de eerste actrice van het huis, gaf haar nog niet eens de hand.
Raar genoeg werd juist Alma Seidler binnen enkele jaren de lieveling van de pers, haar collega’s en bovendien van het publiek. Deze hoge status kon ze tot het einde van haar leven behouden.

Eerste optredens aan het Burgtheater

Enkele weken nadat haar engagement aan het Wiener Burgtheater bekend werd, berichtten de Oostenrijkse kranten over haar eerste, geplande rollen. Men schreef dat ze “waarschijnlijk” als Christine in “Liebelei” van Arthur Schnitzler en als Emilia in “Emilia Galotti” van Lessing zou optreden.
De directie van het Burgtheater had voor haar debuut in eerste instantie dus twee zware, tragische en grote meisjesrollen gekozen, maar uiteindelijk toch anders besloten. In november 1918 kondigde men namelijk het debuut van de jonge actrice opnieuw aan: “Alma von Seidler, die Tochter des früheren Ministerpräsidenten, wird im Laufe dieses Monats in Rittners “Unterwegs” zum ersten Mal im Burgtheater auftreten.” (Vertaling: Alma von Seidler, de dochter van de vroegere minister-president, zal deze maand in “Unterwegs” van Rittner voor de eerste keer in het Burgtheater optreden.) Maar ook uit dit optreden in het destijds nieuwe stuk van de Oostenrijks-Poolse toneelauteur Thaddäus Rittner werd niets, want Alma Seidler meldde zich na de eerste repetities ziek.
Uiteindelijk vertoonde ze zich in twee kleine rollen aan het Weense publiek, voordat ze in maart 1919 als Hedwig in “Die Wildente” van Henrik Ibsen aangekondigd werd, haar eerste grotere en belangrijke rol aan het Burgtheater.Echter werd ze weer ziek, wat tot gevolg had dat ze deze rol alleen maar een keer kon spelen.
Vanaf juni 1919 trad ze in “Die Logik des Herzens” van Franz Blei op, in het Schönbrunner Schlosstheater, dat toen bij het Burgtheater hoorde.

Alma Seidler (tweede van links) in "Die Logik des Herzens", Burgtheater im Schönbrunner Schlosstheater, 1919

Verder speelde ze de heel kleine rol van Fräulein Meier in de komedie “Das Konzert” van Hermann Bahr. Rond veertig jaar later zou ze in “Das Konzert” de vrouwelijke hoofdrol Marie Heink vertolken en in deze rol ook in Nederland in het kader van het Holland Festival te zien zijn.

Een belangrijke, grote rol uit haar beginjaren aan het Burgtheater was Pippa in “Und Pippa tanzt” van Gerhart Hauptmann. De recensies voor Seidler als Pippa waren gemengd. Leopold Jacobsohn noemde haar “klein, blond en redelijk begaafd” (klein, blond und recht begabt). Een andere journalist vond dat haar talent voor deze rol nog niet uitgerijpt genoeg was, maar voegde eraan toe dat uit de omtrekken van haar figuur, zoals ze deze schetste, dit talent wel duidelijk zichtbaar werd. (“Aber in den Umriβlinien der Gestalt bot sie immerhin eine anerkennenswerte Probe ihres Könnens.”)

Ondanks dat ze van haar collega’s vaak als “hoog sensibel” beschreven werd, trotseerde ze al de negativiteit in het begin van haar carrière aan het Burgtheater. Nergens anders wilde ze toneel spelen. Zelfs financieel voordelige en artistiek uitdagende aanbiedingen van Max Reinhardt naar Berlijn weerstond ze.
Ze trad wel bij de festivals van Salzburg en Bregenz op, maar bleef verder haar hele leven aan Wenen en bijna 60 jaar lang aan het Burgtheater verbonden. Ze behoorde daarmee tot het kleine aantal van actrices die hun carrière aan het Burgtheater begonnen zijn en, afgezien van gastoptredens, nooit aan een andere schouwburg geëngageerd waren. Lotte Medelsky en Erika Pluhar behoren ook tot deze groep.

AI vroeg in haar carrière verscheen ze ook als voordragende van gedichten en andere literaire teksten op verschillende Weense bühnen, vaak samen met Karl Eidlitz. Ook Eidlitz was een jonge acteur van het Burgtheater en op 25 april 1920 werd hij haar echtgenoot. Samen kregen ze nog in datzelfde jaar een zoon, Johannes, die later als journalist werkte en zich in het verzet tegen de nazi’s engageerde.

Het Burgtheater tussen de oorlogen

De jaren na de Eerste Wereldoorlog brachten grote veranderingen voor het Wiener Burgtheater. Lange tijd was het onduidelijk of de nieuwe republiek Oostenrijk de voormalige keizerlijk-koninklijke (k. k.) theaters – k. k. Hofburgtheater en k. k. Hofoper - überhaupt zou kunnen overnemen. Aan de ene kant moest op de officiële verklaring gewacht worden, wie na het einde van de monarchie de rechtmatige eigenaar van de vroegere keizerlijke gebouwen was. Aan de andere kant hingen er ook gigantische financiële kosten aan een eventuele overname van deze twee grote schouwburgen vast. Ze hadden altijd al flinke subsidies nodig gehad, om draaiende gehouden te kunnen worden en dat zou in de toekomst niet anders zijn. Echter was deze nieuwe staat - tot 1919 “Deutsch-Österreich” genoemd, daarna “Republik Österreich” - bitterarm.
Toch lukte het uiteindelijk wel: De voormalige keizerlijke theaters, musea en sloten waren veel te belangrijk als trekpleisters voor het toerisme en als symbolen van het Oostenrijkse culturele imago, om ze te sluiten.Uit het voormalige “k. k. Hofburgtheater” werd het “Burgtheater”, waar weliswaar snel de ene bestuurlijke en financiële crisis op de andere volgde.

Alma Seidler in "Und Pippa tanzt", Burgtheater, 1921

Zo maakte Alma Seidler in de eerste vijf jaren van haar engagement zes verschillende directeurs mee. Streng genomen waren het er acht, want in 1918 leidde een trio, bestaand uit twee dichters en een acteur, het Burgtheater, alhoewel maar twee maanden lang. Direct daarna nam de vroegere leraar van Alma Seidler, Albert Heine, het huis als directeur over.
Om te bezuinigen werden in deze tijd meerdere keren de salarissen van de acteurs en het andere personeel van het Burgtheater gekort. Bijzonder precair was de situatie in de jaren na de “Black Friday” van 1929.
Eind december 1931 ontving Alma Seidler een brief van haar toenmalige directeur, de (toneel)auteur Anton Wildgans. Hij informeerde de actrice dat haar gage vanaf januari 1932 maar 15% in plaats van 22 % verminderd zou worden, wat een licht werpt op haar inmiddels gevestigde, onmisbare positie in het ensemble. (De salarissen van minder belangrijke ensembleleden werden sterker gekort.)

Het genie Alma Seidler

Inderdaad was het in deze dertien jaren sinds haar omstreden engagement aan het Burgtheater steil bergop gegaan met de carrière van Alma Seidler.
Vanaf 1920/21 werden de rollen die ze speelde, talrijker, groter en belangrijker. In 1921 en 1922 was ze al in negen producties te zien, in 1923 zelfs in vijftien.
De jonge Alma Seidler speelde in de “Rollenfächer” de “Naive” en de “Jugendliche Salondame”. ("Rollenfach", zie ook de pagina van Julia Janssen). Daaronder vielen humorvolle en romantische, maar geen diep tragische rollen. Franziska in “Minna von Barnhelm” van Lessing en Kätchen in “Kätchen von Heilbronn” van Heinrich von Kleist zijn rollen van “Naiven” uit het klassieke repertoire die Seidler gespeeld heeft.
Als jonge “Salondame” trad ze in talloze moderne en klassieke gezelschapskomedies op, vaak als dochter van goede huize, wat ze in het echte leven ook was. Zo speelde ze in 1922 Cecily Cardew en in 1938 Gwendolen Fairfax in “Bunbury” (“The importance of being Earnest”) van Oscar Wilde en Henriette Turnbull in “Quality street” van J. M. Barrie.
Over haar Franziska in “Minna von Barnhelm” schreef in 1926 de door zijn novelle “Bambi” wereldberoemde auteur en toneelcritici Felix Salten:

“Sie hat das Talent der prachtvoll beredsamen mimischen Einfälle, hat die Genialität der überraschend-komischen Betonungen. Ein winziges Augenblinzeln, eine ganz kleine Handbewegung, ein rasches Wort von ihr und das Haus erdröhnt in einem Lachsturm. Die Komik dieser jungen, zerbrechlich-schwachen Frau ist durchseelt von Poesie.”

(Vertaling: Ze heeft het talent voor prachtige mimische ideeën en haar verrassend-komische beklemtoningen zijn geniaal. Een minimaal twinkelen met de ogen, een heel kleine beweging van de hand, een snel uitgesproken woord van haar en het hele huis schudt van het lachen. De komiek van deze jonge, fysiek fragile en zwakke vrouw is bezield van poëzie.)

Salten is een van de eerste auteurs die het over “genialiteit” had in verband met Alma Seidler. Dit begrip - in de toneelwereld maar zelden aan iemand toegekend - werd met betrekking op Alma Seidler tot haar dood juist heel vaak gebruikt.
In hetzelfde jaar, 1926, noemde de theaterkrant “Die Bühne” haar “instinkt-genial” en “divinatorisch sicher” (van goddelijke zekerheid).
Ludwig Ullmann schreef in 1928 over haar vertolking van een jongen in “Osterferien” van Romain Coolus: “Schmiβ, Temperament, Originalität, Witz, Laune und mehr als das, nämlich Genie, bietet an diesem Abend Frau Alma Seidler…..” (Vertaling: Tempo, temperament, originaliteit, humor, goede stemming en meer als dat, namelijk genialiteit, biedt deze avond mevrouw Alma Seidler…)
Echter niet alleen recensenten, maar ook collega’s zoals Rosa Albach-Retty en Frank Hoffmann noemden Seidler geniaal.

Alma Seidler vierde in deze jaren haar grootste successen met vandaag allang vergeten komedies en gevoelvolle werken, zoals “Arm wie eine Kirchenmaus” van de Hongaarse auteur Laszlo Fodor en “Alt-Heidelberg” van Wilhelm Meyer-Förster. “Arm wie eine Kirchenmaus” werd 245 keer gespeeld.
In 1932 vertolkte ze in een andere grote hit, “Mädchenjahre einer Königin” van Sil Vara, de jonge Engelse koningin Victoria. De Britse koning Edward VIII was tijdens zijn bezoek aan Wenen bij een voorstelling van dit stuk over de jeugdjaren van zijn overgrootmoeder aanwezig. Hij was dermate aangedaan van het spel van Alma Seidler, zodat hij honderd rode rozen naar haar garderobe liet sturen.

Alma Seidler in "Wie es euch gefällt", Burgtheater 1936, karikatuur uit "Die Stunde", 16.10.1936

Een wezenlijke succes had ze twee jaar voor de “Anschluss” van Oostenrijk aan het “Derde Rijk” ook in een klassiek stuk, namelijk als Rosalinde/Ganymed in “Wie es euch gefällt” (“As you like it”) van William Shakespeare. Dit stuk was nog nooit eerder in het Burgtheater vertoond, wat als bijzonder fenomeen in de kranten aangemerkt werd. Bovendien liep in die dagen een Engelse verfilming van hetzelfde stuk in de bioscopen, met in de hoofdrollen Laurence Olivier en Elisabeth Bergner, de Weense actrice die in de jaren twintig een van de grote lievelingen van het Berlijnse publiek en de recensenten was. De joodse Bergner had Duitsland toen al verlaten en kon als een van de weinige emigranten direct in Engels aan de slag gaan, zowel op de bühne als ook op het witte doek. Enkele critici gaven in de vergelijking van de twee actrices in dezelfde rol, aan Alma Seidler de voorkeur. Over haar schreef men enthousiast:

“Die Seidler lebt dieses Stück, sie lebt in ihm und sie war schon lange nicht so frei und so voller innerer Kräfte, so komödiantisch gut gelaunt, so menschlich aufgeschlossen.”

(Vertaling: Seidler leeft dit stuk, ze leeft in hem en ze was allang niet meer zo vrij en zo vol innerlijke kracht, op een zo humoreske manier goed gestemd en menselijk zo open.)

Vanaf de laten jaren twintig oogstte ze nog maar zelden slechte kritieken. Een uitzondering was haar vertolking van Cleopatra in “Caesar und Cleopatra” van George Bernard Shaw in 1928. Men schreef, dat haar de erotiek ontbrak en een Cleopatra zonder erotiek was “als champagne zonder bubbles”.
In hetzelfde jaar werd haar al de beroepstitel “Kammerschauspielerin” toekgekend, wat een bijzondere waardering was voor een zo jonge actrice ("Kammerschauspielerin", zie ook: de pagina van Elisabeth Orth).

Het Burgtheater na de “Anschluss”

In maart 1938 werd Oostenrijk bij het Duitse rijk aangesloten (“Anschluss”) en heette voortaan “Ostmark”. Hier golden nu dezelfde wetten en regels als in het “Altreich”.
Van de ene op de andere dag werden toen alle “voljoodse” leden van het Burgtheater ontslagen. Ook de echtgenoot van Alma Seidler, Karl Eidlitz, moest gaan. Hij verliet Wenen en begon in het neutrale Zwitserland een nieuw leven, alleen, zonder zijn vrouw. Anders dan bijvoorbeeld Helene Thimig of Adrienne Gessner, die hun echtgenoten Max Reinhardt respectievelijk Ernst Lothar naar Amerika volgden, had Alma Seidler besloten om in Wenen te blijven. Ze liet zich echter niet scheiden, ook al eiste de NS-leiding dat van haar. Ze onderhield door de jaren heen schriftelijk en zo mogelijk ook persoonlijk contact met haar man. Via omwegen liet ze hem geld toekomen.
Vanwege haar populariteit en haar ook bij de Nazi’s bekende en onbestreden grote kwaliteiten als actrice, kreeg ze een bijzondere status. Ze mocht blijven, ook haar zoon, die volgens de nieuwe NS-wetten (“Nürnberger Rassengesetze”) half joods was. Weliswaar werd de gelijkgeschakelde pers geïnstrueerd om voortaan niet te enthousiast over Alma Seidler te berichten. De recensies bleven ondanks de instructies van bovenaf toch steeds positief en de beroemde journalist en theaterwetenschapper Siegfried Melchinger schreef niet alleen heel enthousiast maar ook heel uitgebreid over de actrice.

Alma Seidler ontmoet Adolf Hitler

Adolf Hitler bezocht het Burgtheater in zijn functie als “Führer” maar een keer, namelijk in 1939 in het kader van de “Reichstheater-Festwoche”. Dit bezoek ging, ook voor Alma Seidler persoonlijk, de geschiedenis in.
Hitler koos, dat was al opmerkelijk, juist een voorstelling van het door en door Oostenrijkse volksstuk “Einen Jux will er sich machen” van Johann Nestroy. Een stuk uit een land dat hij enkele maanden tevoren uitgewist had.
Na de voorstelling (of misschien ook een dag later, dat wordt uit de literatuur niet duidelijk) moesten de acteurs een uitnodiging van Hitler in het restaurant van het “Hotel Imperial” (daar tegenover woonde Alma Seidler) aannemen.

Burgtheater, April 1938. Aankomst Adolf Hitler in Wenen.

Over dit etentje hebben meerdere deelnemers bericht: de actrices Alma Seidler, Maria Kramer, Vilma Degischer en de acteur en echtgenoot van Degischer Hermann Thimig.
Toen Hitler en propagandaminister Goebbels de eetkamer betraden viel de acteur Ferdinand Maierhofer, ook hij had in het stuk van Nestroy meegespeeld, voor Hitler op de knieën en riep devoot “Mein Himmelvater” (“mijn hemelse vader”), wat zelfs Hitler en Goebbels gênant vonden.
Maria Kramer, deels joods, maar blijkbaar wel geduld aan het Burgtheater, verweet zich jaren later in een interview dat ze geen pistool meegenomen had om Hitler dood te schieten. Haar handtasje was niet gecontroleerd toen ze het restaurant betrad, resumeerde ze. Voor Thimg en Degischer kwam Hitler als een crimineel over, die ononderbroken praatte. Hij citeerde in Oostenrijks dialect hele passages uit het werk van Nestroy.
Alma Seidler herinnerde zich later nog dat Hitler het betreurde dat hij zo streng met de joden moest omgaan. Ook stond voor hem een glas met vruchtensap en aangezien hij met zulke grote gebaren van de handen sprak, was ze vooral van de voorstelling geobsedeerd dat hij het glas zou kunnen omgooien. Ze vroeg zich af wat ze in het geval dat het sap over haar jurk zou lopen, zou moeten doen. Moest ze dan weggaan, om haar jurk te wassen? Zou ze dan haar status van “Ehrenarierin” verliezen?

Burgtheater 1938-1945

In de zeven jaar onder de Nazi’s speelde Alma Seidler een breed palet aan rollen, weliswaar qua aantal veel minder dan vóór de oorlog. Ze trad onder meer in stukken van Carlo Goldoni, Gerhart Hauptmann, Ferdinand Raimund und Hermann Bahr op. Seidler was ook in twee werken van Johann Wolfgang von Goethe te zien; als Marie in “Clavigo” en als Leonore d’Este in “Torquato Tasso”. Met het laatstgenoemde stuk kwam ze 1942 ook voor de eerste keer naar Nederland.
Een bijzonder groot succes had ze in 1940 met het muzikale Oud-Weense stuk “Brillanten aus Wien” van Curt von Lessen en Alexander Steinbrecher, waar ze “een zowel strenge als ook hartelijke landsmoeder (“eine ebenso strenge wie herzenswarme Landesmutter”) vertolkte, namelijk Keizerin Maria Theresia. Deze productie werd 176 keer vertoond en was daarmee het meest gespeelde stuk aan het Burgtheater in de tijd van het Derde Rijk.

Een dieptepunt in haar carrière, uit huidige zicht en beoordeling, was haar medewerking aan de antisemitische opvoering van “Der Kaufmann von Venedig” (“The merchant of Venice”) van William Shakespeare in 1943, in de rol van de dienares Nerissa. De enscenering stamde van Lothar Müthel, directeur van het Burgtheater (1938 -1945) en overtuigde nationaalsocialist. De hoofdrol, de koopman Shylock, speelde Werner Krauβ, die al in 1940 in de propagandafilm “Jud Süss” zes verschillende joden op antisemitische manier vertolkt had.
Een blik op de bezettingslijst van “Der Kaufmann von Venedig” laat zien hoe verwarrend en tegenstrijdig het (culturele) leven toen was. Aan deze hatelijke productie werkten namelijk ook de deels joodse Maria Kramer als Jessica, dochter van Shylock, mee en haar echtgenoot in het echte leven Fritz Lehmann. Lehmann maakte deel uit van de verzetsgroep O5 (5 staat voor de vijfde letter in het alfabet, dus “E”. OE =Ö=Österreich), waarin ook de half joodse zoon van Alma Seidler, Johannes Eidlitz zat.
Direct naar de oorlog, in december 1945, ensceneerde dezelfde Lothar Müthel juist “Nathan der Weise” van Gotthold Ephraim Lessing. Dit stuk uit de epoche van de verlichting, verboden onder de nazi heerschappij, handelt van de joodse Nathan, die in zijn beroemde ringparabel de drie religies jodendom, christendom en islam dezelfde waarde toekend. Met deze enscenering kwam het Wiener Burgtheater 1954 ook naar Nederland. ("Nathan der Weise", zie ook de pagina van Julia Janssen)

Na de oorlog

Curd Jürgens en Alma Seidler in "Gaslicht", Burgtheater 1946

Na de oorlog keerde de echtgenoot van Alma Seidler, Karl Eidlitz, uit de emigratie terug naar Wenen. Tussen 1938 en 1945 was hij onder meer aan het Schauspielhaus Zürich werkzaam geweest. Deze schouwburg verwierf juist door emigranten zoals de acteurs Therese Giehse, Hortense Raky, Ernst Ginsberg, Wolfgang Langhoff en de regisseurs Prof. Leopold Lindtberg en Karl Paryla de status van een van de belangrijkste Europese theaters.
Al in 1945 speelde Eidlitz weer aan het Burgtheater, waar hij vanaf 1974 tot zijn dood in 1981 ook doyen was. ("Doyen", zie ook: de pagina van Elisabeth Orth).

Nadat Alma Seidler, met groot succes, direct na de oorlog enkele rollen gespeeld had, waar ze eigenlijk al veel te oud voor was, zoals Christine in “Liebelei” van Arthur Schnitzler en Julie in “Liliom” van Franz Molnar, begon met “Gaslicht” van Patrick Hamilton een nieuwe ontwikkeling in haar carrière. Ze speelde de rol die Ingrid Bergman in de verfilming van het toneelstuk in Hollywood vertolkt had. Als de sadistische echtgenoot van Seidler trad de latere internationale filmstar Curd Jürgens op.
Over dit nieuwe soort rollen zoals Bella Manninham in “Gaslicht”, Mary Carvan Tyrone in “Eines langen Tages Reise in die Nacht” van Eugene O'Neill, de “Irre von Chaillot” van Jean Giraudoux, Mathilde van Zahnd in “Die Physiker” en Claire Zachanassian in “Der Besuch der alten Dame”, beiden van Friedrich Dürrenmatt, schreef de critici Viktor Reimann:

“…Nun aber erschloβ sich die Künstlerin ein anderes Rollenfach. Aus dem Mädchen wurde nicht nur die Mutter, sondern die Frau schlechthin mit ihrem abgründigen Seelenleben. Der Humor wurde skurril, die Phantasie krankhaft, das Gemüt sogar böse. Die Seidler, die Darstellerin des Herzensreichtums, gestaltete nun Frauen, die innerlich ausgebrannt sind, deren Geist unruhig an der Grenze des Irreseins flattert.”

(Vertaling: Nu echter was de kunstenares in een ander “Rollenfach” bezig. Het meisje veranderde niet alleen tot moeder, maar tot een vrouw met een zielenleven vol van afgronden. Haar humor werd bijna bizar, de fantasie ziek, het gevoelsleven boosaardig. Seidler, de actrice vol warmte en rijkdom van het hart, creëerde nu figuren die innerlijk opgebrand waren, geestelijk onrustige vrouwen aan de grens van de waanzin.)

Zij zelf meende in een interview: “Ich bin doch eigentlich auf der Bühne spaβig und spiele so oft Wahnsinnige.” (Vertaling: Ik ben op de bühne toch eigenlijk grappig maar speel zo vaak waanzinnigen.”)

Alma Seidler en Peter Weck in "Die Irre von Chaillot", Burgtheater 1961

Alma Seidler in Nederland

In Nederland, waar Alma Seidler in acht verschillende producties optrad, was ze in geen van deze rollen van mentaal labiele, morfineverslaafde of boosaardige vrouwen te zien. Hier kon ze zich vooral in rollen uit het oud-Oostenrijkse repertoire vertonen, zoals in stukken van Nestroy, Bahr, Schnitzler en Hofmannsthal.
Met haar collega’s trad ze op 28 juni 1964 ook bij een literaire matinee in de Koninklijke Schouwburg Den Haag op, waar ze Oostenrijkse literatuur lazen.

“Das Konzert” van Hermann Bahr, waarmee het Burgtheater in 1958 naar Nederland kwam, had hier rond vijftig jaar eerder voor furore gezorgd. Toen speelde de Duitse toneelster Agnes Sorma tijdens een van haar vele tournées de vrouwelijke hoofdrol (Marie Heink). Intussen vond men het stuk verouderd, maar de acteurs werden wel geprezen. Over Seidler merkte men op:

• “Alma Seidler hield zich prijzenswaardig aan de rol van zijn echtgenote.”
• “De eerste (Alma Seidler) speelde met grote beheersing, welke haar kracht vormde, een niet gemakkelijke rol.”
• “Een zeer fijne uitbeelding van zijn milde en bescheiden vrouw Marie gaf Alma Seidler.”
• “Een prachtig contrast met hem vormde Alma Seidler als zijn vrouw Marie: een con sordino gespeelde rol van een zich op de achtergrond houdende vrouw, wier geest en karakter op enkele goedgekozen momenten door plotselinge reacties naar voren kwamen. Dit was komediespel van de eerste rang…”

De twee stukken van Johann Nestroy - “Der Zerrissene” en “Der Talismann” - hadden het in Nederland niet makkelijk, want de taal is ook voor een Nederlander die Duits beheerst grotendeels onbegrijpelijk. De teksten zijn in het Weense dialect van de 19e eeuw geschreven en vol van dubbele boodschappen, woordverdraaiingen en taalacrobatiek. In Nederland zag men vooral die soms ruwe komiek, maar kon men de dubbelzinnigheden van de dialogen vaak niet volgen. Over haar optreden in "Der Zerrissene" kon men lezen:

“Alma Seidler, een grote kunstenares, vertolkte de hupse Madame Schleyer. Zij moet een kluchtfiguur zijn, ze was een kluchtfiguur, zij trof het type ongetwijfeld. We hebben haar echter in zoveel subtieler karakterverbeeldingen gezien; dat haar spel dus ’n beetje tegenviel is meer aan haar rol dan aan haar te wijten.”

Het korte stuk “Komtesse Mizzi”, 1908 door Arthur Schnitzler gepubliceerd, werd in Nederland samen met “Liebelei” van dezelfde auteur in Juli 1954 op een avond vertoond. Ook in de recensies van deze opvoeringen klonk mee dat ze door de acteurs gered werden, want de stukken kwamen toch al wat verouderd over.

• “Het is een amusant niemendalletje, dat perfect, met verve en humor is opgediend…Charmant en gevoelig waren Alma Seidler als Komtesse Mizzi en Maria Kramer als…”
• “Alma Seidler was een verbluffend levenswijze Komtesse Mizzi….Noch Liebelei noch Komtesse Mizzi zijn bepaald gloednieuw en ze zijn geen van beide van een grootse allure. In de keuze der stukken is het Wiener Burgtheater niet bijzonder schitterend geweest.”
  

  Alma Seidler, Torquato Tasso, Burgtheater, 1942. Met deze voorstelling kwam Alma Seidler naar Nederland.

De “Deutsche Zeitung in den Niederlanden” berichtte 1942 over “Torquato Tasso” van Goethe in een enscenering van Lothar Müthel. Dit artikel is bijzonder enthousiast over de opvoering, de acteurs en het Burgtheater in het algemeen.
Men moet er wel rekening mee houden dat sinds 1936 cultuurkritiek in Duitsland door propagandaminister Joseph Goebbels verboden was. Toneel, films en boeken mochten voortaan alleen positief of neutraal besproken of beschreven worden, maar in geen geval negatief. Kritiek gold bij de nazi’s als “joods- liberaal”, als niet opbouwend, maar respectloos tegenover de kunstenaars. Het nieuwe regime wilde geen kritische geesten, maar een sterk, enig en weerbaar volk. “Kraft durch Freude” (“kracht door vreugde”) heette de NS-organisatie, die het volk onder andere met goedkope kaartjes naar de voorstellingen stuurde.

Ook de Nederlandstalige pers toonde zich positief;

• “Alma Seidler accentueerde de zwakke gezondheid der prinses misschien wat al te zeer, maar des te treffender waren de momenten waarin zij haar bijna overdreven bescheidenheid liet varen en het middelpunt van het toneel werd.”
• “En mocht het ook schijnen, dat de ietwat weeke en weifelende Eleonora d’Este van Alma Seidler soms naar een iets straffere contour verlangen deed, zij bewoog zich op hetzelfde niveau als Alfons en Tasso, en die gave uitbeelding van deze niet sterke maar innerlijk zoo fijn bespaarde figuur schiep de edele en zuivere sfeer om haar persoon, die de diepte van Tasso’s tragiek eerst het volle relief gaf.”

De Weense krant “Neues Wiener Tagblatt” berichtte over “stormachtige bijval” voor het Wiener Burgtheater in Nederland. Reichskommissar Seys-Inquart, een van de vele nazi’s in hoge functie van Oostenrijkse komaf, was tijdens de opvoering aanwezig. Ook de volgende dag, toen het Burgtheater “Aimee” van Heinz Coubier gaf, zat hij in het publiek.

Laatste jaren

Alma Seidler bleef tot haar laatste dagen hoogactief. Zoals altijd al in haar carrière speelde ze ook nu afwisselend in literair hoogstaande stukken uit alle tijden en genres, en in boulevardstukken.
Grote onenigheden had ze met regisseur Fritz Kortner tijdens de repetities van “John Gabriel Borkman” van Henrik Ibsen in het jaar 1964. In deze veelgeprezen opvoering speelde ze aan de zijde van Paula Wessely en Ewald Balser. Hij viel zo erg tegen haar uit, dat ze de repetities huilend verliet en het technische personeel met staking dreigde als Kortner zo met “hun Alma Seidler” zou blijven omgaan. ("Fritz Kortner", zie ook de pagina van Erika Pluhar).
Een jaar later was ze weer in een stuk van Ibsen - “Peer Gynt”- te zien. Ze speelde Aase, de moeder van Peer Gynt, die door Josef Meinrad vertolkt werd.

Alma Seidler en Josef Meinrad in "Peer Gynt", Burgtheater 1965

Grote bijval oogstte Alma Seidler in haar laatste jaren ook voor twee rollen in komedies, die beiden door het Oostenrijkse TV (ORF) uitgezonden werden: 1975 Friederike Gollwitz in “Der Raub der Sabinnerinnen” van Franz von Schönthan en Paul von Schönthan en 1976 Sybille Schmidt-Blumenhausen in “Mich hätten sie sehen sollen – Viktoria und ihr Husar” van Helge Thoma en Paul Abraham. Beide stukken spelen in het theatermilieu. In het laatstgenoemde moest ze ook zingen. Acteur Frank Hoffmann herinnerde zich: “Und sie trällerte mit einer Stimme! …mit einer wirklich nahezu koloraturhaften Stimme hat sie da gesungen – wirklich groβartig.” (Vertaling: En met wat een stem ze zong! …bijna met een colaratuurstem – echt fantastisch.)

Radio, Film, TV

Ook om haar bescheiden gage van het Burgtheater te verbeteren, werkte Alma Seidler tussen 1926 en 1977 aan rond 160 radioproducties mee, meestal in tot hoorspelen omgevormde toneelstukken.

Minder vaak trad ze in films op. Alma draaide 1919 de stomme film “Brand”, waar ze positieve recensies voor oogstte.Daarna stond ze pas 1945 weer voor een camera, maar de film “Wo ist Herr Belling?” bleef onvoltooid in verband met ziekte van de hoofdrolspeler Emil Jannings.Na de oorlog speelde Alma Seidler in rond 45 films mee, doorgaans in kleine rollen. Belangrijke films waren “Der Engel mit der Posaune”(1948) naar de gelijknamige roman van Ernst Lothar en de komedie “Drei Männer im Schnee” (1955) naar Erich Kästner. Haar enige hoofdrol in een film speelde ze enkele maanden voor haar dood in de TV-productie “Der Spinnenmörder” na een toneelstuk van Mary Roberts Rinehart en Avery Hopwood. Regie voerde Gerhard Klingenberg, haar een na laatste directeur van het Burgtheater.

Alma Seidler kon de uitzending van de film niet meer meemaken, want ze stierf op 8 december 1977 na een operatie. Zoals elk erelid van het Burgtheater – ze had deze onderscheiding in 1960 ontvangen - werd ze volgens een oude ceremonie ("Erelid", zie ook: de pagina van Elisabeth Orth) in haar kist om het Burgtheater gedragen, voordat ze in een eregraf op de Weense “Zentralfriedhof” haar laatste rustplek vond.

Alma-Seidler-Ring

Haar plotselinge, onverwachte dood was een shock voor het Burgtheater. Om haar blijvend te gedenken werd in 1979 de stichting Alma-Seidler-Ring opgericht. Deze ring zou, zo de idee, door de beste actrice van het Duitse taalgebied tot haar dood gedragen of bewaard worden. De draagster is verplicht testamentair een opvolger te bestemmen. De eerste vrouw, die de ring ontving, was Paula Wessely.

Alma-Seidler-Ring

Ze bestemde Annemarie Düringer tot haar opvolger en deze wederom Regina Fritsch, die de ring sinds 2014 mag dragen.
De Alma-Seidler-Ring geld als pendant van de Iffland-Ring, voor de beste mannelijke acteur van het Duitse taalgebied.

Theater CV

Alma Seidler heeft bijgedragen aan 7 productie(s).

Alma Seidler heeft gewerkt in de volgende functies:

• BeeldtAf - Zie lijst (A-Z) of lijst (datum)
• Uitvoerende - Zie lijst (A-Z) of lijst (datum)

Het gehele overzicht van voorstellingen waaraan Alma Seidler heeft meegewerkt, voor zover geregistreerd in de Theaterencyclopedie:

NB: Bij de carrièreoverzichten zijn de voorstellingen gekoppeld aan de premièredatum. Het kan echter voorkomen dat personen niet aan de première meewerkten, maar pas later bij de voorstelling betrokken raakten.

Curriculum Vitae Theatrum

Productie	Functie	Producent	Seizoen	Premièredatum	In regie van
Torquato Tasso	Uitvoerende	Wiener Burgtheater	1940/1941	21 mei 1942	Lothar Müthel
Aimée	Uitvoerende	Wiener Burgtheater	1940/1941	22 mei 1942	Ulrich Bettac
Komtesse Mizzi	Uitvoerende	Holland Festival	1953/1954	2 juli 1954	Ernst Lothar
Das Konzert	Uitvoerende	Holland Festival	1957/1958	4 juli 1958	Ulrich Bettac
Der Zerrissene	Uitvoerende	Holland Festival	1958/1959	4 juli 1959	Rudolf Steinboeck
Der Schwierige	Uitvoerende	Holland Festival	1961/1962	2 juli 1962	Ernst Lothar
Der Talisman	Uitvoerende	Holland Festival	1962/1963	2 juli 1963	Peter Janisch