Uit TheaterEncyclopedie
Ga naar: navigatie, zoeken

Canon 1943

Canonlogo.jpg'Het grijze boekje'. Een ontwerp voor het toneel na de oorlog

Een commissie van vijf maakt plannen voor structurele overheidssubsidie voor de podiumkunsten.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd door een commissie van vijf mensen uit de theaterwereld gewerkt aan een ‘Ontwerp voor een regeling van het toneel na de oorlog’. De vijf commissieleden waren August Defresne, Ben Groeneveld, Hans van Meerten, Adolf Rijkens en Ferd. Sterneberg, allemaal mensen uit de theaterpraktijk, van acteur tot artistiek leider. Hun ‘ontwerp’ verscheen in 1943 in een illegale oplage van 25 exemplaren en werd al snel aangeduid als 'Het grijze boekje'.

De Kultuurkamer

Wat de commissieleden in ieder geval met elkaar gemeen hadden, was dat ze niet getekend hadden voor de Kultuurkamer. Deze Kultuurkamer, door de Duitsers in 1942 in het leven geroepen, had tot doel de Nederlandse kunsten te reorganiseren en in te zetten voor propagandadoeleinden. Wie zich niet aanmeldde, kon niet langer actief zijn als kunstenaar. Dat gold dus ook voor acteurs, cabaretiers, operettezangers et cetera.

Joodse artiesten konden geen lid worden van de Kultuurkamer. Zij waren sinds 15 september 1941 sowieso van de Nederlandse podia verbannen. Alleen in een klein aantal speciaal daarvoor aangewezen theaters werden ze nog korte tijd getolereerd, totdat ook die gesloten werden. De Joodsche Schouwburg (voorheen de Hollandsche Schouwburg, aan de Amsterdamse Plantage Middenlaan) zou in juli 1942 de plek worden van waaruit Amsterdamse Joden naar kamp Westerbork werden afgevoerd.

De Hollandsche Schouwburg op de Plantage Middellaan in Amsterdam. Foto: Andreas Praefcke

Stoppen of doorspelen

Ongeveer 250 Nederlandse, professionele acteurs zouden uiteindelijk voor de Kultuurkamer tekenen. 80 tekenden niet en verdwenen dus uit de Nederlandse theaters. Degenen die getekend hadden voerden daar achteraf allerlei redenen voor aan: het Nederlandse volk had juist onder de oorlogsomstandigheden behoefte aan ontspanning; in de zaal kon een gevoel van saamhorigheid worden gecreëerd; met de opbrengst van de voorstellingen konden ondergedoken, Joodse acteurs of mensen die weigerden door te spelen, financieel ondersteund worden.

De Duitsers betalen goed!

Maar de doorspelers hadden ook andere, opportunistische argumenten. Het Nederlands toneel had het in de vooroorlogse periode financieel gezien buitengewoon moeilijk gehad. Omdat er in Nederland geen sprake was van structurele overheidssubsidie, noch van de kant van de gemeentes, noch van de kant van het Rijk, hadden de faillissementen elkaar in hoog tempo opgevolgd.

Hoe anders was dat in Duitsland. Daar werd een actieve cultuurpolitiek gevoerd vanuit de gedachte dat via film, beeldende kunst maar ook via het theater de ideologische basis van het regime versterkt kon worden. En daarvoor wilden de machthebbers best betalen, ook in Nederland. De Nederlandse acteurs die tekenden konden dan ook allemaal een forse inkomensverhoging tegemoet zien. Verder kwam er onder Duits bewind een fatsoenlijke pensioensregeling en verdwenen de gehate negenmaanden contracten. Dat waren contracten die tot gevolg hadden dat de acteurs in de zomermaanden, als de theaters gesloten waren, geen inkomen hadden.

Structurele subsidie voor het theater

Ook de vijf samenstellers van ‘Het grijze boekje’ vonden goede, structurele financiering van het toneel een absolute noodzaak. Het toneel moest verlost worden van de commerciële dwang, zodat er voortaan alleen op basis van artistieke overwegingen theater kon worden gemaakt. Verder bedachten zij manieren om de hele Nederlandse bevolking aan het theaterleven te laten deelnemen.

De plannen – en de daarbij uitgedokterde organisatievorm – werden na de oorlog door de socialistische cultuurminister Van der Leeuw in principe aanvaard, maar het plan is nooit volledig doorgevoerd. Dat lag enerzijds aan de verdeeldheid onder de acteurs: weigeraars en doorspelers bestookten elkaar na de oorlog met verwijten. Anderzijds gooide de naoorlogse partijpolitiek roet in het eten. Wat stand hield was het voornemen om vijf grote toneelgezelschappen structureel subsidie te geven. Tot 1969 zou dat aantal langzaam oplopen tot elf. Ook voor de andere theaterdisciplines - van dans tot poppenspel - zouden na de Tweede Wereldoorlog rijkssubsidies beschikbaar komen. Dat is tot op de dag van vandaag zo gebleven.

Ondergedoken toneelspelers nemen de Stadsschouwburg in bezit. Foto: Aart Klein/Particam Pictures/MAI. Collectie TIN Affiche Vrij Volk door Toneelgroep 5 mei ’45, 1945. Ontwerper onbekend. Collectie TIN


Dit is één van de canonteksten. Voor meer informatie zie: Canon van het Theater in Nederland

In 1943 geboren

 SorteernaamGeboortedatumOverlijdensdatum
Leny DijkstraDijkstra, Leny1943
Richard HeuckerothHeuckeroth, Richard1943
Jetta ErnstErnst, Jetta1943
Cavit SentürkSentürk, Cavit1943
Claudine Grinwis Plaat StultjesGrinwis Plaat Stultjes, Claudine1943
Coby HolHol, Coby194329 januari 2012
René KresKres, René1943
Lar LubovitchLubovitch, Lar1943
Françoise DarneDarne, Françoise1943
Hansje TerlingenTerlingen, Hansje19432023
Dan DrydenDryden, Dan19435 mei 1993
Barry MorelandMoreland, Barry1943
Jimmy HutchinsonHutchinson, Jimmy1943
Rogier ProperProper, Rogier194320 mei 2008
LaarajiLaaraji1943
Tod WilliamsWilliams, Tod1943
Gonnie HeggenHeggen, Gonnie1943
Cornelia NiemannNiemann, Cornelia1943
Reiner LückerLücker, Reiner19432019
Monika HansenHansen, Monika1943
... meer resultaten
... meer resultaten

In 1943 overleden

 SorteernaamGeboortedatumOverlijdensdatum
Max BertuchBertuch, Max28 juni 18901943
Louise FleuronFleuron, Louise11 april 18771 januari 1943
Johanna RichterRichter, Johanna18 augustus 18591943
Max van GelderGelder, Max van18731943
Jan BennekeBenneke, Jan18791943
François BusnacBusnac, François18901943
Albert van WaasdijkWaasdijk, Albert van18791943
Farid YarullinYarullin, Farid19141943
Mia WerberWerber, Mia10 november 18761943
Gustaaf Francies de PauwPauw, Gustaaf Francies de18671943
Eva Bonheur18981943
Jan CampertCampert, Jan15 augustus 190212 januari 1943
Béla JenbachJenbach, Béla1 april 187121 januari 1943
Simon BambergBamberg, Simon9 juli 187725 januari 1943
Harry StreletskieHarry Streletskie15 oktober 18831 februari 1943
Sim GokkesGokkes, Sim21 maart 18975 februari 1943
Sigrid ArnoldsonArnoldson, Sigrid20 maart 18617 februari 1943
Dora GersonGerson, Dora23 maart 189914 februari 1943
Jane AvrilAvril, Jane16 februari 1943
Johan HausHaus, Johan4 november 187017 februari 1943
... meer resultaten

In 1943 in première

 PremieredatumLocatie
Twools 13 - Scapino Ballet Rotterdam - 2011-06-01juni 1 JL
1 juni 2011
Theater Rotterdam Schouwburg, Rotterdam
Monday Match (Dance & Music Impro lab) mei 2011 - Bimhuis - 2011-05-02mei 2 JL
9 mei 2011
Bimhuis, Amsterdam
PC - 2006-07-03juli 3 JL
3 juli 2006
Stadsschouwburg, Amsterdam (1894)
Monday Match (Dance & Music Impro lab) april 2011 - Bimhuis - 2011-04-04april 4 JL
18 april 2011
Bimhuis, Amsterdam
BeHold - Istanbul Dance Theatre - 2010-10-04oktober 4 JL
4 oktober 2010
Theater Bellevue, Amsterdam
PC - 2007-10-05oktober 5 JL
5 oktober 2007
Theater aan het Vrijthof, Maastricht
Monday Match (Dance & Music Impro lab) februari 2011 - Bimhuis - 2011-02-07februari 7 JL
7 februari 2011
Bimhuis, Amsterdam
Monday Match (Dance & Music Impro lab) maart 2011 - Bimhuis - 2011-03-07maart 7 JL
7 maart 2011
Bimhuis, Amsterdam
Fortaleza (inside The Bananatree) - Raz / Hans Tuerlings - 1999-12-07december 7 JL
7 december 1999
Schouwburg en Concertzaal Tilburg, Tilburg
The Amazing Boys of Dance - Rock The Ballet - 2011-03-08maart 8 JL
8 maart 2011
Koninklijk Theater Carré, Amsterdam
Tissues / Weefsels - Dansmakers Amsterdam - 2010-10-08oktober 8 JL
10 oktober 2010
Melkweg Theater, Amsterdam
The Critical Piece - Dansmakers Amsterdam - 2010-10-08oktober 8 JL
10 oktober 2010
Melkweg Theater, Amsterdam
We.art.dog.com - Ivo Dimchev - 2010-12-08december 8 JL
8 december 2010
Frascati, Amsterdam
Wonderland - Magpie Umbrella - 2011-01-09januari 9 JL
9 januari 2011
OT301, Amsterdam
Le Pas de la vestale - Grand Ballet du Marquis de Cueva - 1962-06-11juni 11 JL
11 juni 1962
Koninklijk Theater Carré, Amsterdam
Mad(e) in Paradise - Gosh - 1998-08-11augustus 11 JL
11 augustus 1998
Theater aan de Parade, 's-Hertogenbosch
PC - 2008-06-13juni 13 JL
13 juni 2008
Westergasfabriek, Amsterdam
You PARAjuli 13 JL
13 juli 2010
Stadsschouwburg, Amsterdam (1894)
DISO - Emio Grecojuli 13 JL
13 juli 2010
Stadsschouwburg, Amsterdam (1894)
Frede - Jörgen Raymann - 2010-11-13november 13 JL
1 oktober 2010
Theater en Kunstencentrum De Kom, Nieuwegein
... meer resultaten


In dit decennium opgericht

Edit deze pagina