Jan de Hartog
Jan_de_Hartog.jpg
| Naam | Jan de Hartog |
|---|---|
| Pseudoniem | Hartog, Johannes de |
| Bijnaam | F.R. Eckmar |
| Geboortedatum | 22 april 1914 |
| Geboorteplaats | Haarlem |
| Overlijdensdatum | 22 september 2002 |
| Overlijdensplaats | Houston |
| Beroep | Auteur, Acteur |
| Discipline | Toneel |
| Externe databases: | |
| DBNL | |
| IMDb | |
| VIAF |
Biografie
Jan de Hartog (1914 – 2002) was een Nederlandse toneel- en romanschrijver. Hij overleed op 22 september 2002 in Houston, Verenigde Staten. Johannes de Hartog werd geboren op 22 april 1914 in Haarlem als zoon van een dominee-theoloog-hoogleraar. De Hartog werd en wordt nog steeds internationaal gezien als Nederlands beroemdste auteur: zijn romans verschenen in enorme oplagen en zijn toneelstukken zijn in vele landen opgevoerd. Onderwerpen van zijn romans en toneelstukken waren aanvankelijk de zee, de oorlog en God. Later ging zijn aandacht uit naar sociale misstanden. Omdat zijn romans en toneelstukken weinig psychologische gelaagdheid en geen diepgaande personages bevatten, namen de Nederlandse critici hem nooit echt serieus. Maar in het buitenland, en met name in de Verenigde Staten, beschouwde men hem als een meesterverteller. Van jongs af aan waren er twee dingen die De Hartog bekoorden: schrijven en de zee. Als jongen ging hij naar de Kweekschool voor de Zeevaart, een opleiding die hij niet afmaakte. Wel werkte hij in de haven, op sleepboten en bij de havenpolitie.
Hij debuteerde op 17-jarige leeftijd als schrijver met 'Het zwijgen van Boeda', in Elseviers Maandblad. Met het toneel was hij toen al bekend geraakt: in de periode 1933-1935 speelde hij verschillende bijrolletjes bij de Amsterdamsche Tooneelvereeniging. In de jaren dertig verdiende hij de kost met het schrijven van detectives. Vanwege de lage sociale status van dit genre bij de literatuurcritici, nam hij hiervoor het pseudoniem F.R. Eckmar ('Verrek maar') aan.
De Hartog legde zich eind jaren dertig ook toe op het schrijven van toneelstukken. De ondergang van de vrijheid kreeg de Abraham van der Viesprijs, een aanmoedigingsprijs voor toneel. In datzelfde jaar, 1939, schreef hij het filmscenario Ergens in Nederland, een film waarin hij de hoofdrol speelde naast Lily Bouwmeester. In 1940 verscheen zijn roman Hollands glorie. Dit boek werd al snel in het door de Duitsers bezette Nederland opgevat als een verzetsboek. De Hartog wilde zich niet conformeren aan de eisen die de Duitse bezetter aan schrijvers stelde en ontvluchte Nederland. Zijn in 1939 geschreven toneelstuk Schipper naast God vertaalde en bewerkte hij in 1943 naar het Engels. In 1945 ging het stuk in Engeland in première, met hemzelf in de hoofdrol. Het toneelstuk werd wereldberoemd, kende talloze opvoeringen in verschillende landen en werd ook verfilmd. In Nederland werd het stuk gespeeld met Cor van der Lugt Melsert in de hoofdrol. De Hartogs bekendste stuk is Het hemelbed, geschreven op een onderduikadres in de oorlog, en geïnspireerd door zijn liefde voor de actrice Lily Bouwmeester. De Hartog vertrok, nadat hij een aantal jaren in Engeland woonde, voorgoed naar de Verenigde Staten. Daar vertaalde hij zijn toneelstuk Het hemelbed naar het Engels. In 1951 kreeg het stuk de Antoinette Perry Memorial Award voor de beste voorstelling in New York in dat seizoen. Het blijspel werd in 23 talen gespeeld. In Nederland werd het in 1953 gebracht door het Rotterdams Toneel, met in de hoofdrollen Ko van Dijk en Lily Bouwmeester, voor wie het tevens haar afscheidsrol zou worden. De Hartog sloot zich in de Verenigde Staten aan bij het religieuze genootschap van de Quakers, een groep sterk pacifistisch georiënteerde christelijke vrijdenkers. Over de geschiedenis van die Quakers schreef hij eind jaren veertig een viertal romans, die in een miljoenenoplage verschenen. In 1966 ontving hij de Edmond Hustinxprijs van het Contact Nederlandse en Vlaamse Toneelauteurs. In 1990 kreeg hij voor zijn gehele oeuvre de Jacobsonprijs, een vijfjaarlijkse prijs van het Tollensfonds om oudere letterkundigen te eren. Jan de Hartog werd 88 jaar.
Jan de Hartog bezocht de Zeevaartschool in Amsterdam, maakte een aantal reizen om zeevaartaangelegenheden te bestuderen, trad in dienst bij de havenpolitie in Amsterdam en debuteerde als schrijver met detectiveverhalen onder de schuilnaam F.R. Eckmar. Grote bekendheid kreeg hij ook met zijn zeevaartromans, waarvan er vele (ook in het buitenland) werden bewerkt voor toneel, televisie of film. Een deel van zijn oeuvre: "Ave Caesar", "De dood van een rat", "Drie dode dwergen", "De duivel en Juffer Honesta", "Gods geuzen", "Het hemelbed", "Hollands glorie", "Het huis met de handen", "De inspecteur", "De kleine ark", "De kunstenaar", "Een linkerbeen gezocht", "De maagd en de moordenaar", "Mary", "De ondergang van De Vrijheid", "Oompje Owadi, verhalen uit het oude Rusland", "Ratten op de trap", "Scheepspraat", "Schipper naast God", "Spoken te koop", "Stella", "Thalassa", "De wateren van de nieuwe wereld", "Het zeilschip" en "Het ziekenhuis". In 1966 werd hij bekroond met de Edmond Hustinx-prijs. Jan de Hartog, een zoon van de theoloog prof. dr. A.H. de Hartog en Lucretia Meijes. Vanaf 1943 woonde en werkte hij in het buitenland. Hij doceerde aan de Universiteit van Houston/Texas en werkte regelmatig mee aan Nederlandse radio- en televisieprogramma's. Zo verzorgde hij in seizoen 1980/81 voor de NCRV een serie "Herinneringen aan Amsterdam", waarin hij vertelde over gebeurtenissen en belevenissen uit zijn jonge jaren. In de jaren dertig was hij af en toe als acteur te zien. Jan de Hartog maakte vanaf het begin van de jaren zestig deel uit van het Quakergenootschap. De Hartog lag in het ziekenhuis voor een heupoperatie toen een ziekenhuisbacterie een hartstilstand veroorzaakte. Hij werd 88 jaar. Jan de Hartog was na een kort huwelijk in Nederland in 1946 getrouwd met Angela Priestley, een dochter van de Britse auteur J.B. Priestley. In 1961 trouwde hij met Marjorie Mein, die hem overleefde.
Theater CV
Jan de Hartog heeft bijgedragen aan 26 productie(s).
Jan de Hartog heeft gewerkt in de volgende functies:
- BeeldtAf - Zie lijst (A-Z) of lijst (datum)
- Regie - Zie lijst (A-Z) of lijst (datum)
- Vertaling - Zie lijst (A-Z) of lijst (datum)
- Auteur (schrijver libretto, scenario) - Zie lijst (A-Z) of lijst (datum)
- Uitvoerende - Zie lijst (A-Z) of lijst (datum)
- Persoon - Zie lijst (A-Z) of lijst (datum)
Het gehele overzicht van voorstellingen waaraan Jan de Hartog heeft meegewerkt, voor zover geregistreerd in de Theaterencyclopedie:
NB: Bij de carrièreoverzichten zijn de voorstellingen gekoppeld aan de premièredatum. Het kan echter voorkomen dat personen niet aan de première meewerkten, maar pas later bij de voorstelling betrokken raakten.
Leven en werk
Jan de Hartog publiceerde aanvankelijk onder het pseudoniem F.R. Eckmar (verrekmaar) een aantal detectiveromans. Hij werd vooral bekend door zijn boek Hollands Glorie, over de beginperiode van de zeesleepvaart, dat in 1976 door de AVRO als televisieserie is verfilmd.
In 1939 speelde hij een hoofdrol in de (mobilisatie-)film "Ergens in Nederland", waarvoor hij tevens het scenario schreef.
Samen met zijn echtgenote emigreerde hij naar de Verenigde Staten, waar hij diverse sociaal bewogen romans schreef, die door hemzelf in het Nederlands zijn vertaald, onder andere de geschiedschrijving over de Quakers in vier forse delen.
Zijn boek Gods geuzen gaat over zendingswerk in de oerwouden van Indonesië. Stella, Mary en Thalassa gaan alle over de scheepvaart. De Kapitein is een latere bewerking van Mary, en vormde het eerste deel van een zelfstandige avonturenreeks over de fictieve kapitein Harinxma, met als vervolgdelen De Commodore, De Centurio en De Buitenboei.
Na publicatie van Het Ziekenhuis over de misstanden in een Amerikaans ziekenhuis, moest hij zelfs de stad waar het zich afspeelde (Houston) ontvluchten.
Een ander boek - ook verfilmd - is De Kleine Ark, handelend over de watersnood van 1953. Ook Jan de Hartog verleende hulp bij het redden van de slachtoffers. Of dit boek daarom autobiografisch genoemd kan worden, is twijfelachtig. In ieder geval geeft het wel de problemen bij de hulpverlening weer in een land dat zo kort na de Tweede Wereldoorlog (en dus in wederopbouw) opnieuw een grote ramp onder ogen moest zien.
Herinneringen van een bramzijgertje beschrijft een jongetje dat, net als Jan de Hartog in zijn jonge jaren, naar zee wegloopt, in dit geval de Zuiderzee. Als het bramzijgertje (scheepsjongen) thuis zijn avonturen verhaalt merkt hij dat de toehoorders aan zijn lippen hangen. "Dat was het ogenblik waarop ik voor het eerst besefte dat ik een geboren Leugenaar (verhalenverteller) was".
In De Inspecteur, dat bekend werd door de verfilming, wordt de moeizame emigratie van een getraumatiseerd uit een concentratiekamp teruggekeerd Joods meisje naar Israël, onmiddellijk na de oorlog, beschreven.
In 2004 onthulde zijn weduwe in Maassluis een gedenkplaat ter nagedachtenis van Jan de Hartog wegens de historische banden die deze stad heeft met de zeesleepvaart, waarover hij vaak schreef. De gedenkplaat is aangebracht vlakbij de stoomsleepboot Furie, het schip dat in 1976 een belangrijke rol speelde in de televisiebewerking van zijn boek Hollands Glorie.
Bibliografie (selectie)
Proza
- Hollands Glorie;
- Gods Geuzen;
- Stella;Mary;Thalassa;
- De kleine ark;
- De Kunstenaar;
- De Inspecteur;
- Het ziekenhuis;
- De kapitein;
- De wateren van de nieuwe wereld;
- De kinderen;
- Herinneringen van een bramzijgertje;
- Het koninkrijk van de vrede (bestaande uit De kinderen van het licht; Het heilig experiment; Het uitverkoren volk; De oorlog van het Lam);
- Herinneringen aan Amsterdam;
- Schipper naast God;
- De vlucht van de Hennie;
- De Commodore.
- De Centurio.
- De Buitenboei.
Prijzen
- 1939 - Mr. H.G. Van der Vies Prijs voor De ondergang van de vrijheid
- 1966 - Edmond Hustinxprijs voor zijn gehele oeuvre
- 1990 - Jacobson-prijs voor zijn romans die het gevoel van de Nederlandse identiteit hebben versterkt
Externe links
- De Hartogs bekendste werk: Hollands glorie
- Schrijversinfo: Zeer uitgebreid overzicht van leven en werk
Bronnen
- Acteurs- en Kleinkunstenaars-Lexicon van Piet Hein Honig, 1984
- Wikipedia
- Productiedatabase