Biografie
Franz Kafka (1883 – 1924) was een Duitstalige Tsjechische schrijver die wordt gezien als een van de belangrijkste auteurs van de twintigste eeuw. Zijn werk kreeg vooral na zijn dood een grote invloed op de westerse literatuur.
Kafka is vooral bekend als schrijver van de romans Het Proces en Het Slot alsmede de novelle De Gedaanteverwisseling. Zijn werk omvat echter veel meer, en lijkt zich te kenmerken door een nachtmerrieachtige, onheilspellende sfeer waarin de bureaucratie en de onpersoonlijke maatschappij steeds meer greep krijgen op het individu. Hendrik Marsman[1] omschreef deze sfeer als een "uiterst geheimzinnige zakelijkheid." Kafka's oeuvre wordt wel gezien als symbool voor de ontwortelde mens in de moderne tijd[2]. Sommigen zijn echter van mening dat het werk van Kafka juist een poging is, in een ogenschijnlijke strijd met 'hogere machten', het initiatief terug te geven aan de individuele mens, die uiteindelijk zelf zijn keuzes maakt en daarvoor verantwoordelijk is[3].
Familie
Franz Kafka werd geboren in een Duitssprekende, joodse familie in Praag, destijds de hoofdstad van Bohemen in de dubbelmonarchie Oostenrijk-Hongarije. Zijn vader Hermann Kafka (1852–1931) kwam vanuit het Zuid-Boheemse dorp Osek (Wohsek) naar Praag, om daar een winkel in galanteriewaren (garen & band) op te zetten. Hermann, de vierde zoon van Jacob Kafka, wordt door Kafka zelf en zijn biografen omschreven als een zelfingenomen en dominante vader, met wie Kafka een moeizame relatie had.
Hoewel Kafka ook met zijn moeder geen intense relatie had, identificeerde hij zich in hoge mate met zijn familie van moederskant, die in tegenstelling tot zijn vaders familie bekendstond als spiritueel en intellectueel.
Kafka had twee jongere broers, Georg en Heinrich, die op de leeftijd van respectievelijk vijftien en zes maanden stierven, en drie jongere zussen, Gabriele (Elli) (1889–1942?), Valerie (Valli) (1890–1942?), en Ottilie (Ottla) (1892–1943). Elli en Valli werden in de Tweede Wereldoorlog naar het getto van Łódź gedeporteerd en kwamen aldaar in een concentratiekamp om, terwijl Ottla eerst terechtkwam in Theresienstadt en vandaar met een groep aan haar toevertrouwde kinderen naar Auschwitz werd getransporteerd en hier waarschijnlijk in oktober 1943 werd vermoord.
Jeugd en leertijd
Kafka's moedertaal was het Duits, maar hij sprak vrijwel vloeiend Tsjechisch. Tussen 1889 en 1893 volgde hij de basisschool aan de Fleischmarkt (Vleesmarkt, nu Masnástraat) in Praag. Zijn Joodse onderwijs was beperkt tot het vieren van zijn bar mitswa toen hij dertien jaar oud was, en het vier keer per jaar bijwonen van diensten in de synagoge.
Na de basisschool werd hij toegelaten op het staatsgymnasium in Praag, het Duitstalige Altstädter Deutsches Gymnasium. In 1901 deed hij met succes eindexamen. Hij werd daarna toegelaten op de beroemde Karelsuniversiteit van Praag, waar hij begon aan een studie scheikunde, maar al na twee weken omzwaaide naar rechten. Hij sloot zich aan bij de Lese- und Redehalle der Deutschen Studenten, een studentenvereniging die onder meer literaire evenementen en lezingen verzorgde. Aan het einde van zijn eerste studiejaar ontmoette Kafka de latere schrijver Max Brod, die zijn leven lang zijn beste vriend zou blijven, en die na Kafka's dood het grootste deel van zijn werk zou publiceren.
Tijdens zijn studie volgde Kafka een semester Germanistiek en Kunstgeschiedenis; hij overwoog enige tijd om deze studie voort te zetten aan de universiteit van München, maar bleef de rechtenstudie trouw, die hij op 18 juni 1906 zonder studievertraging bekroonde met een promotie tot doctor in de rechten bij professor Alfred Weber. Na zijn afstuderen vervulde hij zijn civiele dienstplicht door een jaar lang onbetaald te werken als klerk aan een rechtbank.
Loopbaan
Op 1 november 1907 trad Kafka in dienst bij Assicurazioni Generali, een zeer commerciële Italiaanse verzekeringsmaatschappij. Na hier slechts negen maanden te hebben gewerkt nam Kafka op 15 juli 1908 ontslag, naar eigen zeggen omdat de lange werktijd hem te zeer hinderde in het beoefenen van zijn grote passie: schrijven. Twee weken later trad hij in dienst bij het Verzekeringsinstituut voor Arbeidersongevallen van het koninkrijk Bohemen, waar hij bleef werken tot zijn vroegtijdige pensionering in 1922. Hoewel hij zijn werk vaak afdeed als een "Brotberuf", werden zijn prestaties door zijn werkgever zeer gewaardeerd, wat onder meer blijkt uit de promoties die Kafka maakte tijdens zijn loopbaan. Zijn taak was het beperken van veiligheidsrisico's voor arbeiders die met - toen vaak nog onveilige - machines moesten werken; hiertoe bezocht hij vele fabrieken en schreef hij voorlichtingsmateriaal. Verder was hij verantwoordelijk voor de indeling van bedrijven in risicogroepen. Dat hij ook schadeclaims moest betwisten bracht hem soms in gewetensnood, maar het bedrijf liet hem vaak de ruimte om coulant te zijn voor de slachtoffers, die soms blijvend letsel hadden geleden.
Naast zijn baan bij de verzekeringsmaatschappij bleef Kafka schrijven, waarbij hij een merkwaardige dagindeling aanhield: 's morgens werkte hij op kantoor, 's middags ging hij enkele uren slapen, daarna ging hij wandelen, eten met vrienden of familie, om zich dan 's avonds aan het schrijven te zetten, waar hij tot diep in de nacht mee doorging. Tijdens één van die nachten zette hij "als in een roes" het verhaal Das Urteil (Het vonnis) op papier.
In 1911 nodigde zijn zwager Karl Hermann – echtgenoot van zijn zus Elli – Kafka uit om mee te werken aan het besturen van de Prager Asbestwerke Hermann und Co. een asbestfabriek in Praag. Kafka deed mee en bleef enige tijd veel van zijn vrije tijd in de fabriek steken, maar hij verfoeide het werk, omdat het hem afhield van het schrijven. In de herfst van 1912 was hij er niet ver meer van af, zelfmoord te plegen vanwege zijn werk in de fabriek. Door een dringende oproep van Max Brod aan Kafka's moeder Julie werd de dreigende crisis bezworen en kon een opvolger worden gevonden.
Relaties
Kafka had een problematische verhouding met vrouwen. In 1912 ontmoette hij ten huize van Max Brod de Berlijnse Felice Bauer, vertegenwoordigster voor een bedrijf dat in dictafoons handelde. In de vijf jaren die volgden ontstond een intensieve correspondentie tussen Kafka en Felice. Af en toe ontmoetten beiden elkaar, wat tweemaal leidde tot een verloving. Van de kant van Kafka was het vooral een platonische liefde, die hij voornamelijk in stand hield via zijn brieven. Gaandeweg besefte hij, hoe moeilijk een traditioneel huwelijksleven zou zijn met de veel 'aardsere' Felice, vooral bij zijn neiging zich op te sluiten achter zijn bureau; hierdoor liep de relatie in 1917 uiteindelijk stuk. Kafka verloofde zich opnieuw in 1919 met Julie Wohryzeck, een secretaresse uit Praag, maar zijn vader verzette zich hevig tegen de relatie. Deze werd hetzelfde jaar nog beëindigd - voor zover bekend door Julie - maar het conflict had tot gevolg, dat Kafka zich scherper tegen de invloed van zijn vader ging verzetten, die zijn zoon graag als opvolger had gezien in zijn warenhuisfirma.
In het begin van de jaren twintig ontwikkelde zich tussen Kafka en de vrijgevochten Tsjechische journaliste en schrijfster Milena Jesenská een kortstondige, maar zeer intense relatie. Van alle vrouwen in zijn leven - er waren nog diverse 'affaires' - heeft Milena de uiterst fijngevoelige auteur waarschijnlijk het best aangevoeld, en op zijn minst kon zij hem bij hun schaarse ontmoetingen over zijn angsten heen helpen. Maar uiteindelijk voelde hij zich toch onbehaaglijk bij de flamboyante kunstenares.
In 1923 vertrok Kafka voor enige tijd naar Berlijn, in de hoop zich zonder de bemoeienis van familie beter op zijn schrijven te kunnen concentreren. In die periode ontmoette hij Dora Diamant, een vijfentwintigjarige kleuterschoollerares uit een orthodox joods gezin. Dora werd Kafka's levensgezellin in Berlijn en beïnvloedde Kafka's groeiende interesse in de Talmoed. Bij haar proefde Kafka uiteindelijk iets van huwelijksgeluk, dat hij al niet meer voor mogelijk had gehouden. Samen maakten zij plannen om te emigreren naar Palestina.
Gezondheid
In 1917 begon Kafka regelmatig bloed op te geven en werd de diagnose tuberculose gesteld. Het leidde tot een bijna obsessief zelfbeklag in zijn brieven aan Felice, wie hij zijn ziekte als reden voorhield om zijn verloving te verbreken. Maar ook zijn schrijverschap zag hij als struikelblok voor een 'gewoon' gezinsleven, dat met de levenslustiger en minder intellectueel ingestelde Felice zonder twijfel een groot probleem zou zijn geworden. Zelf zag hij zijn ziekte als metafoor voor het mislukken van zijn leven, waarvan hij de definitieve zin nu in het schrijverschap zocht. Kafka, die hypochondrische trekken had, leed, zoals nu wordt aangenomen, aan klinische depressie en sociale fobie, maar had ook fysieke, vermoedelijk stressgerelateerde verschijnselen van migraine, slapeloosheid, constipatie en steenpuisten. Kafka wantrouwde de reguliere geneeskunde[4] en probeerde zijn klachten te bestrijden met naturopathische kuren, een vegetarisch dieet en het drinken van ongepasteuriseerde melk. Zijn vakantiedagen gebruikte hij om rustkuren te ondergaan in sanatoria, waarvoor zijn werkgever hem vaak buitengewoon verlof toestond. In 1922 werd de schrijver, wegens diens algehele lichamelijke toestand, vervroegd pensioen verleend.
Hoewel Kafka's persoonlijke situatie na zijn verhuizing naar Berlijn sterk was verbeterd, en hij weer zeer veel schreef, was de inflatiewinter van 1923-1924 in Berlijn funest voor zijn reeds wankele gezondheid. Essentiële levensbehoeften werden schaars en moest hij uit Praag laten komen; daarbij was de kou in het slecht verwarmde onderkomen niet bevorderlijk voor zijn genezing. Toen Brod hem in maart 1924 bezocht was zijn toestand zo verslechterd, dat hij hem mee terugnam naar Praag; in april werd strottenhoofdtuberculose geconstateerd. Het was duidelijk dat Kafka niet lang meer te leven had: men kende nog geen penicilline en infuusvoeding, zodat Kafka steeds moeilijker kon eten - een toestand die trekken vertoonde van de figuur Gregor in De gedaanteverwisseling en de hoofdpersoon van zijn novelle Een hongerkunstenaar.
In zijn laatste maanden werd hij bijgestaan door vriend en medicus Robert Klopstock, die kritisch toezicht hield op Kafka's medische verzorging, maar de patiënt kon alleen nog met pijnstillers worden geholpen. Kafka werd opgenomen in het sanatorium Kierling bij Wenen, waar hij op 3 juni 1924 met Dora aan zijn zijde stierf, waarschijnlijk aan ondervoeding. Zijn stoffelijk overschot werd overgebracht naar Praag, waar hij op 11 juni 1924 werd begraven op de Nieuwe Joodse Begraafplaats in Žižkov.
Theater CV
Franz Kafka heeft bijgedragen aan 45 productie(s).
Franz Kafka heeft gewerkt in de volgende functies:
- Auteur (schrijver libretto, scenario) - Zie lijst (A-Z) of lijst (datum)
Het gehele overzicht van voorstellingen waaraan Franz Kafka heeft meegewerkt, voor zover geregistreerd in de Theaterencyclopedie:
NB: Bij de carrièreoverzichten zijn de voorstellingen gekoppeld aan de premièredatum. Het kan echter voorkomen dat personen niet aan de première meewerkten, maar pas later bij de voorstelling betrokken raakten.
Schrijverschap
Kafka zag het schrijven als een diepe innerlijke noodzaak, al was het voor hem "een vreselijke bezigheid", die "een volledige opening van lichaam en ziel" inhield. Hij sprak van "de bevroren zee in ons"; een boek moest zijn als "de bijl" waarmee die zee moest worden "opengehakt." Schrijven diende men volgens Kafka te doen alsof men zich bevindt in een donkere tunnel, nog zonder te weten hoe de personages zich verder zullen ontwikkelen.
Tekstgeschiedenis
Tijdens zijn leven publiceerde Kafka slechts enkele kortverhalen alsmede de novelle De gedaanteverwisseling, wat maar een zeer beperkt deel was van zijn werk. Van de grote romans die hij tijdens zijn leven schreef werden Het slot en Amerika nooit voltooid. Het proces eindigt wel, maar het zevende hoofdstuk bleef onvoltooid en bovendien is de volgorde van de hoofdstukken onzeker. Kafka schreef al zijn werken in het Duits, afgezien van enkele brieven in het Tsjechisch aan zijn geliefde Milena Jesenská.
Voor zijn dood droeg Kafka zijn vriend en executeur-testamentair Max Brod schriftelijk op om zijn manuscripten te vernietigen. Maar Brod zag in de schriftelijke aanwijzing van zijn vriend, dat juist hij dit 'vonnis' moest voltrekken, een vrijbrief om dit niet te doen: hij, die Kafka's werk juist als geen ander kende en waardeerde, had zijn vriend meermalen laten weten zijn uiterste best te zullen doen, om zijn werk te behouden voor het nageslacht. Over deze door Brod veronderstelde dubbelzinnigheid van Kafka's 'testament' (in feite niet meer dan een kort briefje) is naderhand de nodige discussie ontstaan. Hoe serieus Kafka's wens was, dat al zijn ongepubliceerde werk moest worden vernietigd, zal wellicht nooit helemaal duidelijk worden. Wel staat vast dat de schrijver diverse manuscripten, waaronder tal van verhalen en minstens één toneelstuk, zelf heeft vernietigd of heeft laten verbranden door zijn vriendin Dora.
Voor zover Brod de manuscripten van Kafka voor de oorlog níet in handen wist te krijgen, werd aan Kafka's laatste wil voldaan door de Gestapo, die begin 1933, na de machtsovername door Hitler, ongeveer 20 dagboeken en 35 brieven in beslag nam in de Berlijnse woning van Dora. Ondanks de actieve bemoeienis van de Tsjechische ambassade in Berlijn, werden deze en andere manuscripten die in handen van de nazi's vielen nooit meer teruggevonden en gelden zij als verloren.
Brod echter negeerde de instructies van zijn vriend en zorgde voor de postume publicatie van het grootste deel van diens werk. Hij publiceerde Kafka's grote romans reeds in de jaren twintig; het bij elkaar brengen en publiceren van het overige werk, vooral de grote aantallen dagboeken en brieven, lukte hem niet meer voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. In de nacht voor de bezetting van Praag door de nazi's in maart 1939, slaagde hij erin mét de meeste manuscripten van Kafka naar Palestina te ontkomen, waarna ook het overige nagelaten werk van zijn vriend geleidelijk kon worden gepubliceerd.
De uitgaven door Brod zijn echter omstreden: Kafka was overleden, zonder zijn manuscripten voor publicatie gereed te maken. Sommige werken – zoals Het slot, dat midden in een zin eindigde, en Het proces, waarvan de hoofdstukken ongenummerd waren – waren incompleet en sommige (Het slot) waren qua inhoud nogal dubbelzinnig. Het lijkt erop dat Brod zich nogal wat vrijheid veroorloofde om Kafka's werken aan te passen aan zijn eigen smaak: hij verplaatste enkele hoofdstukken, wijzigde zinnen en woorden en veranderde op sommige plaatsen de interpunctie. De "Brodedities" van Kafka's werk worden ook wel de definitieve edities genoemd.
Volgens de uitgever[5] van de Engelse editie van Het slot (The Castle, Schocken Books, 1998), is Malcolm Pasley er in 1961 in geslaagd het grootste deel van de manuscripten van Kafka bijeen te brengen in de Bodleian Library van de Universiteit van Oxford. De originele tekst van Het proces werd later geveild en bevindt zich tegenwoordig in het Duitse Literatuurarchief [6] te Marbach.
Pasley stelde na Kafka's manuscripten bijeen te hebben gebracht een gezelschap samen (met onder meer Gerhard Neumann, Jost Schillemeit en Jürgen Born) dat de romans in de oorspronkelijke staat moest herstellen. Uitgeverij S. Fischer Verlag publiceerde de gereconstrueerde romans[7]. Pasley was de eindredacteur voor Das Schloß (Het slot) uit 1982 en Der Prozeß (Het proces) uit 1990. Jost Schillemeit was de eindredacteur van Der Verschollene (Kafka's titel, Max Brod noemde het Amerika) uit 1983. Deze kritische teksten kunnen op het internet worden gevonden op Het Kafka Project[8].
Sinds 2008 worden de nagelaten papieren van Kafka betwist door de staat Israël en de zusters Eva en Hava Hoffe, dochters van de overleden secretaresse van Max Brod. Dezen willen het materiaal verkopen aan het Duitse Literair Archief in Marbach. Israël beschouwt de erfenis als cultureel erfgoed. De papieren bevinden zich in bankkluizen te Zürich en Tel Aviv.
Schrijfstijl
Kafka's taalgebruik is zeer precies en leunt aan tegen het naturalisme van Flaubert, wiens Education sentimentale tot zijn lievelingsliteratuur behoorde. Dit contrasteert met het bijna droomachtig-vreemde van de wereld die hij oproept, maar die hij met zijn beeldend-realistische beschrijvingen wel zeer geloofwaardig maakt. Hierin wordt hij wel gezien als een voorloper van het surrealisme. Men bespeurt in zijn puristische, soms bevreemdend strenge taalgebruik invloed van het Praagse Duits, dat door de minderheidspositie van de Duitstaligen in Praag een min of meer gekunstelde schrijftaal was, alsmede van zijn juridische vorming. Ook werd hij beïnvloed door het Jiddisch. In Kafka's teksten staan betrekkelijk weinig bijvoeglijke naamwoorden. Sommige voegwoorden worden opmerkelijk vaak gebruikt: 'als ..., dan ...', 'desondanks' en vooral 'maar', waarmee telkens verschillende mogelijkheden tegenover elkaar worden gesteld. De taal van de fictieve personages verschilt meestal niet van de taal van de verteller, waardoor de verhalen iets droomachtigs krijgen; deze indruk ontstaat mede doordat reële en irreële gebeurtenissen alsmede feiten en oordelen/interpretaties/gedachten over die feiten, naadloos in elkaar overlopen. De lezer lijkt opgesloten in het brein van de hoofdpersoon, maar voelt tegelijk dat de dingen 'anders' zijn dan deze ze beleeft.
Literatuurkritische interpretatie
Critici hebben geprobeerd Kafka's werk te categoriseren in verschillende literaire stromingen als het modernisme en het magisch realisme. De hopeloosheid en absurditeit die in Kafka's gehele oeuvre te vinden zijn, zijn kenmerkend voor het existentialisme, net als overigens de verantwoordelijkheid van het individu. Sommige critici menen in Kafka's werk een marxistische invloed te ontwaren, vooral vanwege de kritische kanttekeningen bij de bureaucratie. Anderen zien in deze anti-bureaucratische houding juist een anarchistische invloed. Ook het jodendom en de werking van Freud worden in dit verband genoemd. Thomas Mann en Max Brod zagen Kafka's oeuvre als een metafysische zoektocht naar God.
In Het proces komt expliciet het thema van de schuld aan de orde. Schuld bij Kafka moet echter niet in de gewone betekenis worden gezien - al lijkt het er soms wel op. Als echter de bewakers van hoofdpersoon Jozef K. zeggen, dat "de autoriteiten door de schuld worden aangetrokken, zoals het in de wet staat", kan de schuld eerder worden gezien in de Joodse zin, nl. in de aardse onvolmaaktheid van de mens. Dat Kafka's personages voortdurend in hun 'gewone leven' worden gestoord, heeft hiermee te maken: want die 'schuld' van de mens dient hem te bewegen, actief op zoek te gaan naar de zin van zijn bestaan. "De wet waar allen naar streven" uit de beroemde parabel Voor de wet in Het proces vertegenwoordigt daartegenover blijkbaar de volmaaktheid, waar de mens, die ernaar streeft, kennelijk wel een glans van kan zien: "maar wel ziet hij nu in het donker een glans, die onverdoofbaar uit de deur van de wet tevoorschijn breekt."
De thema's vervreemding en vervolging worden veelvuldig benadrukt als fundamenteel voor het werk van Kafka, zozeer, dat dit ook een tegenbeweging op gang heeft gebracht. Vele critici zijn van mening dat Kafka's oeuvre niet slechts het product is van een gekwelde en eenzame schrijver, maar veel doordachter en rebelser, en niet puur herleidbaar op psychologische 'complexen' van de auteur. Kafka zelf moest van psychologische interpretaties en de psychoanalyse trouwens niets hebben. Tegenwoordig wordt er meer op gewezen dat Kafka en zijn omgeving – zoals blijkt uit aantekeningen van Kafka's vrienden – hartelijk konden lachen om zijn absurdistische verhalen. Vestdijk[9] beschrijft hoe hij samen met Marsman over de grond rolde van het lachen na lezing van het eerste hoofdstuk van Het proces. Ook van de schrijver zelf wordt bericht, dat hij luidop lachte toen hij dit hoofdstuk voorlas aan zijn vrienden. In al zijn tragiek klinkt hier veel Joodse humor in door, die bijvoorbeeld ook te vinden is in de verhalen van de rabbijn Baalschem, zoals verzameld door Martin Buber; verhalen die Kafka bij voorkeur las. Sommigen menen dat Kafka zelf nooit door heeft gehad hoezeer zijn verhalen een voorspelling van de werkelijkheid bleken, en hoezeer het lachen ons zou vergaan[2]. Uit de Gesprekken met Kafka van Gustav Janouch komt echter het beeld naar voren van een man die zich hyperbewust was van de mogelijke gevolgen van elk woord, en er juist daarom zo voorzichtig en precies mee was. Daarbij zijn de voortekenen van de nabije toekomst hem blijkbaar niet ontgaan: Kafka voorspelt in het boek de verwoesting van Duitsland, bijna twintig jaar vóór de Tweede Wereldoorlog.
Milan Kundera noemt de surrealistische humor van Kafka de belangrijkste inspiratiebron voor schrijvers en filmmakers als Federico Fellini, Gabriel García Márquez, Carlos Fuentes en Salman Rushdie. Márquez heeft gezegd dat het lezen van De gedaanteverwisseling voor hem heeft duidelijk gemaakt "dat het mogelijk is om op een andere manier te schrijven". In de Nederlandse literatuur oefende Kafka invloed uit op o.a. Ferdinand Bordewijk, Willem Brakman en Willem Frederik Hermans.
Vertalingen
Kafka is door verschillende vertalers in het Nederlands vertaald. Doorgaans wordt voor Het proces de vertaling van Alice van Nahuys gebruikt, voor Het slot die van Guus Sötemann en voor Amerika en de Verzamelde vertellingen die van Nini Brunt. Voor hun nieuwe, gemoderniseerde en vloeiende vertaling van Het slot (1999, Querido) gingen Willem van Toorn en Gerda Meijerink uit van Kafka's tekst zoals die door Malcolm Pasley in 1982 is bezorgd.
De verhalen die Kafka tijdens zijn leven gepubliceerd zag, zijn in Nederland gebundeld in Een hongerkunstenaar, terwijl zijn postuum gepubliceerde verhalen in de bundel Bij de bouw van de Chinese muur te verkrijgen zijn. Beide verhalenbundels zijn samen met Kafka's drie grote romans gebundeld in Querido's Franz Kafka: Verzameld Werk (1977).
Verfilmingen
- The Trial, een verfilming van Het proces door Orson Welles uit 1962, met Anthony Perkins. Volgens Orson Welles zelf is The Trial de beste film die hij ooit heeft gemaakt.
- Kafka, een film uit 1991 waarin Jeremy Irons Franz Kafka speelt. De film die werd geregisseerd door Steven Soderbergh vermengt het leven en het werk van Kafka tot een semibiografisch geheel. In de film onderzoekt Kafka de verdwijning van een van zijn collega's, waardoor hij deel wordt van zijn eigen romans, met name Het proces en Het slot.
- Franz Kafka's 'It's a Wonderful Life', een Oscarwinnende korte film uit 1993, geregisseerd door Peter Capaldi en met Richard E. Grant in de rol van Kafka. De film vermengt De gedaanteverwisseling met It's a Wonderful Life van Frank Capra.
- The Trial, ook uit 1993, met Kyle MacLachlan in de rol van Josef K. en Anthony Hopkins in een cameorol als priester. De film volgt vrij strikt het origineel. Het script is van de toneelschrijver Harold Pinter.
- Menschenkörper, een korte film uit 2004 door Tobias Frühmorgen. De film is een vrije en moderne interpretatie van het verhaal Een plattelandsdokter.
- Das Schloß is verschillende malen verfilmd. Het meest noemenswaardig is de (gelijknamige) versie van spraakmakende filmmaker Michael Haneke, met Ulrich Mühe als K.
Bibliografie
Jaartallen tussen ronde haken geven het jaar van publicatie aan en jaartallen tussen vierkante haken geven het ontstaansjaar aan.
Tijdens Kafka's leven gepubliceerd
- Gespräch mit dem Beter (1909) — Gesprek met de biddende man
- Gespräch mit dem Betrunkenen (1909) — Gesprek met de dronkenman
- Großer Lärm (1912) — Hevig lawaai
- Betrachtung (1913) — Beschouwing
Bundel met de verhalen: "Kinderen op de straatweg", "Ontmaskering van een kwartjesvinder", "Plotseling uitgaan", "Besluiten", "Het uitstapje naar de bergen", "De ellende van de vrijgezel", "De koopman", "Verstrooid naar buiten kijken", "Weg naar huis", "De voorbijgangers", "De passagier", "Kleren", "De afwijzing", "Ter overdenking voor heerrijders", "Het raam aan de straat", "Verlangen Indiaan te worden", "De bomen" en "Verdriet". - Das Urteil (1913) — Het vonnis
- Der Heizer (1913) — De stoker
- Die Verwandlung (1912) — De Gedaanteverwisseling
- In der Strafkolonie (1919) — In de strafkolonie
- Ein Landarzt (1919) — Een plattelandsdokter
Bundel met de verhalen: "De nieuwe advocaat", "Een plattelandsdokter", "Op de galerij", "Een oud geschrift", "Voor de wet", "Jakhalzen en Arabieren", "Een bezoek aan de mijn", "Het dichtstbijzijnde dorp", "Een keizerlijke boodschap", "De zorgen van een huisvader", "Elf zoons", "Een broedermoord", "Een droom" en "Een verslag voor een academie". - Der Kübelreiter (1921) — De ruiter op de kolenkit
- Ein Hungerkünstler (1924) — Een hongerkunstenaar
Bundel met de verhalen: "Eerste smart", "Een klein vrouwtje", "Een hongerkunstenaar" en "Josefine de zangeres, of het muizenvolk".
Postuum gepubliceerd
Romans (alle onvoltooid)
- Der Prozess (1925) — Het Proces
- Das Schloss (1926) — Het Slot
- Amerika (1927) — Amerika
Korte verhalen (keuze)
- Beschreibung eines Kampfes [1904-1905] — Beschrijving van een gevecht
- Hochzeitsvorbereitungen auf dem Lande [1907-1908] — Huwelijksvoorbereidingen op het platteland
- Der Dorfschullehrer [1914-1915] — De dorpsschoolmeester (Brods titel: Der Riesenmaulwurf)
- Blumfeld, ein älterer Junggeselle [1915] — Blumfeld, een bedaagde vrijgezel
- Der Jäger Gracchus [1917] — Gracchus, de jager
- Beim Bau der chinesischen Mauer [1917] — Bij de bouw van de Chinese muur
- Der Nachbar [1917] — De buurman
- Eine Kreuzung [1917] — Een kruising
- Eine alltägliche Verwirrung [1917] — Een alledaagse verwarring
- Die Wahrheit über Sancho Pansa [1917] — De waarheid over Sancho Panza
- Das Schweigen der Sirenen [1917] — Het zwijgen der Sirenen
- Das Stadtwappen [1920] — Het stadswapen
- Prometheus [1920] — Poseidon
- Kleine Fabel [1920] — Kleine fabel
- Forschungen eines Hundes [1922] — Onderzoekingen van een hond
- Das Ehepaar [1922] — Het echtpaar
Brieven en dagboeken
Kafka schreef tijdens zijn leven vele brieven aan vrienden en familie. Aan zijn vader schreef hij een lange, niet verstuurde brief, die postuum werd uitgegeven als Brief an den Vater en een bijzonder goede bron is om Kafka's minderwaardigheidsgevoelens en zijn angst voor gezagsinstanties te begrijpen. Tussen 1909 en 1923 hield Kafka een dagboek bij. Van de brieven aan zijn geliefden zijn die aan Felice het omvangrijkst, die aan Milena, die tijdens haar relatie met Kafka een getrouwde vrouw was, het intiemst.
Secundaire literatuur
- Walter Benjamin e.a. (1987) Proces-verbaal van Franz Kafka. Essays, Nijmegen, SUN.
- Niels Bokhove (1984) Reiziger in scheerapparaten. Kafka in Nederland en Vlaanderen, Amsterdam, Querido.
- Max Brod (1962) Franz Kafka. Eine Biographie, Frankfurt am Main, S. Fischer Verlag.
- Roberto Calasso (2005) K., vertaald uit het Italiaans door Els van der Pluijm, Amsterdam, Wereldbibliotheek. ISBN 90-284-2098-3
- Manfred Engel, Bernd Auerochs: Kafka-Handbuch. Leben - Werk - Wirkung. Stuttgart, Weimar: Metzler 2010. ISBN 978-3-476-02167-0
- Gustav Janouch (1965) Gesprekken met Kafka, vertaald door Nini Brunt, Amsterdam, Querido.
- Ernst Verbeek (1984) Loon voor duivelsdienst. Over het verband tussen persoon en werk van Franz Kafka, Assen, Van Gorcum.
- Herman Verhaar (1975) Franz Kafka of schrijven uit onmacht. Den Haag, Bert Bakker / Daamen.
- Klaus Wagenbach (1991) Franz Kafka, Utrecht, Kwadraat.
- Klaus Wagenbach (2000) Kafka's Praag. Een reisleesboek, Amsterdam, Byblos. ISBN 90-5847-085-7
Kafka in de Nederlandse taal
Het Nederlandse woord kafkaiaans of kafkaësk houdt nauw verband met de ervaringen van de personages in Kafka's wereld: kafkaiaanse toestanden bijvoorbeeld zijn "op raadselachtige wijze beangstigend, bedreigend (vooral door een overgeperfectioneerde samenleving, die zich aan de controle van het individu onttrekt, of waarover het machteloze individu geen controle meer heeft)" (volgens Van Dale). In lijn hiermee lanceerde de Belgische overheid in 2005 een website www.kafka.be, waarop toenmalig staatssecretaris voor administratieve vereenvoudiging (Vincent Van Quickenborne) zijn voorstellen om de bureaucratie tegen te gaan verzamelde en toelichtte.
Kafkaesk genoemd worden bijvoorbeeld situaties waarin iemand van iets beschuldigd wordt en diegene dan alsmaar niet meegedeeld krijgt waarván dan, zodat het voeren van een verweer welbeschouwd onmogelijk is, of als diens onbekendheid met de beschuldiging niet wordt opgevat als aanwijzing voor onschuld doch juist als "bewijs" voor het tegendeel, of wanneer diegene opgezadeld raakt met een onmogelijke omgekeerde bewijslast, bijvoorbeeld met betrekking tot negatieve feiten.
De eerste Nederlandse vertaling (en een van de eerste vertalingen überhaupt) van Kafka is van de hand van Paul van Ostaijen: vijf teksten uit Beschouwing verschenen in 1924.
Noten
- ↑ Hendrik Marsman (1979) Critisch Proza. Amsterdam, Querido pp. 534. De elektronische versie is hier te raadplegen.
- ↑ 2,0 2,1 Rob Schouten (2005) Ontworteld en dolend. De moderne mens volgens Franz Kafka, in Trouw, 24 juni 2005.
- ↑ Herman Verhaar (1975) Franz Kafka of Schrijven uit onmacht. Amsterdam, Wetenschappelijke Uitgeverij BV.
- ↑ The Modern Word Kafka - Biography
- ↑ Arthur Samuelson A Kafka For The 21st Century www.jhom.com
- ↑ Deutsches Literaturarchiv Marbach www.dla-marbach.de
- ↑ Jeremy Adler (1995) Stepping into Kafka’s head, in Times Literary Supplement, 13 oktober 1995 (Dit artikel is online te raadplegen via deze link).
- ↑ Het Kafka Project - Kafka's werken in het Duits naar de manuscripten
- ↑ Simon Vestdijk (1961) Gestalten tegenover mij. Den Haag, Bert Bakker / Daamen.