Hans van Manen - Wat zijn werk zo bijzonder maakt
Op 17 december 2025 overleed Nederlands grootste en beste choreograaf, Hans van Manen, 93 jaar oud. Journalist Annette Embrechts schreef voor de Volkskrant onderstaande profielschets over waarom zijn werk zo bijzonder is. Het oorspronkelijke artikel is hier te lezen.
Wat het werk van Hans van Manen zo bijzonder maakt
Tot op hoge leeftijd leerde de wereldberoemde choreograaf nieuwe generaties om verleiding en erotiek in hun bewegingen te leggen. Vijf sprekende voorbeelden van het gelauwerde werk van Hans van Manen.
Van Manen was een wereldberoemde danskunstenaar zonder enig diploma op zak, zelfs niet van een lagere school. Van Manen was bewust digibeet, deed alles met een vaste telefoon en scharrelde zijn eigen opleiding bij elkaar door zich te omringen met leermeesters, fotografen, vormgevers en beeldend kunstenaars.
Van Amsterdams straatjoch groeide Van Manen uit tot bekende van het Koninklijk Huis en boegbeeld van de homo-emancipatiebeweging. Maar vooral tot meesterchoreograaf en winnaar van de grootste kunstprijzen in heel Europa.
Tot begin december 2025 deed de goed gebekte choreograaf nog altijd een swingend dansje in zijn woonkamer en ging hij nog regelmatig de studio om nieuwe generaties balletdansers te leren hoe ze risico moesten durven nemen en verleiding, erotiek, lef en brutaliteit in hun bewegingen konden leggen. Van Manens bewegingen zijn altijd helder en duidelijk, ze vertellen geen verhaal en toch gaan ze indirect altijd over menselijke relaties.
Wat maakt zijn oeuvre van 150 balletten zo bijzonder dat ze worden gedanst over heel de wereld, van San Francisco tot Tokio, van Parijs tot Moskou (vóór de Russische invasie in Oekraïne) en vooral ook door heel Nederland, door Het Nationale Ballet, Nederlands Dans Theater en Introdans?
I. Sarcasmen: Een vrouwenhand brutaal in een mannenkruis
Gechoreografeerd in 1981, op pianovariaties uit Prokofjev’s 5 'Sarcasmen opus 17'.
Bijna 45 jaar geleden maakte Hans van Manen een choreografie voor een danseres en een danser, dat de geschiedenis in zou gaan als ‘het treiterduet’. Twee verliefde plaaggeesten spelen een spel van aantrekken en afstoten, dat halverwege uitmondt in een brutale vrouwenhand, die vol in de ballen van de man grijpt. Wanneer hij namelijk plagerig op haar teenpunten gaat staan, trekt zij haar kinnetje omhoog en plant haar hand precies op zijn kruis. Je voelt hoe verontwaardiging bezit van hem neemt.
Daarna trekt híj op zijn beurt weer de macht naar zich toe door háár op haar nummer te zetten. En vervolgens pakt zij met haar balletlichaam weer háár fysieke wapens op. Sarcasmen (1981) is speels, grappig, brutaal en sarcastisch (vandaar de titel). En natuurlijk ondeugend. Vanwege die hand in het kruis heeft de Rijksvoorlichtingsdienst dit treiterballet een keer van het programma gehaald tijdens een koninklijk bezoek aan Bonn in Duitsland.
De opname stamt uit 2008 met dansers Alexander Zhembrovskyy en Igone de Jongh van Het Nationale Ballet.
II. Twilight: Balletpassen op pumps in plaats van op spitzen
Gechoreografeerd in 1972 voor Het Nationale Ballet op de compositie The Perilous Night, van John Cage, voor geprepareerde piano.
Wekenlang had de jonge balletdanseres Alexandra Radius thuis en op straat proef gelopen op pumps. Ze moest en zou haar voeten en evenwicht trainen. Choreograaf, collega en vriend Hans van Manen had aangekondigd een duet, Twilight (1972), op haar en echtgenoot Han Ebbelaar te maken, waarbij zij niet blootvoets, op spitzen of balletschoenen zou dansen, maar voor het eerst op hooggehakte pumps. Levensgevaarlijk.
Maar ze hield vol, durfde en wist het gevaarlijke machtsevenwicht te laten vonken met felle, geïrriteerde pasjes op het scherpst van de hakken. Later zou Van Manen in zijn biografie refereren aan de pumps van zijn moeder waarop hij als kind kort na de oorlog langs de grachten van Amsterdam liep. Andere schoenen had hij toen niet meer. Heerlijk vond hij dat.
Het jaar van de opname is onbekend. De dansers zijn Alexander Zhembrovskyy en Igone de Jongh van Het Nationale Ballet.
Een recentere trailer, met ook Hans van Manen aan het werk.
III. Grosse Fuge: Gelijkwaardigheid van de seksen
Gechoreografeerd in 1971 op Beethovens Die grosse Fuge en Strijkkwartet nr 13.
In choreografieën van Hans van Manen zijn vrouwen en mannen altijd gelijkwaardig en delft niemand het onderspit. Meestal voltrekt zich een machtsspel tussen de seksen, van uitdagend en agressief tot verleidelijk en liefdevol. Wereldwijd is Grosse Fuge (1971) zijn meest uitgevoerde choreografie. Daarin drukken de vrouwen met ingehouden drift de hoofden van de mannen traag tegen hun kruis. Een fase later trekken de vrouwen zich horizontaal gestrekt op aan de riemgesp van de mannen. Iedereen heerst. Niemand lijdt.
Een trailer van het Ballett am Rhein uit 2014.
Foto: Hans Gerritsen. Collectie TIN.
Eric Hampton; Arlette van Boven; Jon Benoit; Nils Christe; Paul Porter; Karen Tims. Foto: Tony van Muyden. Collectie TIN.
Foto: Hans Gerritsen. Collectie TIN.
Andrea Megarese; Sol León. Foto: Hans Gerritsen. Collectie TIN.
Seizoen 2003/2004 bij het Nederlands Dans Theater. Foto: Dirk Buwalda. Collectie TIN.
Foto: Dirk Buwalda. Collectie TIN.
Foto: Dirk Buwalda. Collectie TIN.
Foto: Dirk Buwalda. Collectie TIN.
Foto: Dirk Buwalda. Collectie TIN.
Foto: Dirk Buwalda. Collectie TIN.
Foto: Dirk Buwalda. Collectie TIN.
IV. Déjà vu: Aantrekken en afstoten
Gechoreografeerd in 1995 voor het Nederlands Dans Theater, op Fratres (voor viool en piano) van componist Arvo Pärt.
Toen een dansrecensent begin jaren negentig schreef dat Van Manen zich begon te herhalen, sloeg hij terug in de taal waarmee hij schreef, die van de dans. Hij creëerde Déjà Vu (1995), dat Frans is voor ‘al gezien’. Twee mensen verzetten zich voortdurend tegen alle romantische clichés van de liefde en raken zo in een machtsverhouding verstrikt.
Tijdens een uitputtende relatie balanceren ze op de grens van rivaliteit en sympathie, van het bijna samensmelten tot het snelle afstoten, totdat een krachtige finale de onvermijdelijke ondergang inluidt. Van de relatie. Niet van de personen. Die blijven altijd overeind. ‘Lijden is niets voor mij’, zei hij in een interview met de Volkskrant ter ere van zijn 75ste verjaardag. Daarom verkoos hij duetten boven driehoeksverhoudingen, want dan delft één iemand vaak het onderspit.
De opname stamt uit 2019 met dansers Pascalle Paerel en Edo Wijnen van Het Nationale Ballet.
V. Three Pieces for HET: Ver uitgestrekte armen en handen
Gechoreografeerd in 1997 voor Het Nationale Ballet (dat internationaal bekend stond als HET) op Berceuse Elégiaque van Ferruccio Busoni, Illusion van Erkki-Sven Tüür en Psalom van Arvo Pärt.
Een danser die opkijkt of neerkijkt met die o zo belangrijke blikrichting in het werk van Hans van Manen, blijft altijd alert of misschien toch iemand anders van achteren of opzij aankomt om – figuurlijk – een mes in zijn of haar rug te steken. Daarom maakt die danser zijn borstkas en schouders breed, heft hij zijn armen schuin omhoog en draait hij zijn handpalmen naar buiten. Trots, alert en fel. Als een adelaar met gespannen vleugels.
Wanneer de kin naar beneden zakt en het hoofd mee daalt, verandert de houding richting verlegen of introvert. Maar die armen, die blijven fier geheven. Tot ze op de gespierde dijbenen belanden, op die niets verhullende stof van de sexy strakke kostuums.
De opname stamt uit 2007, met dansers Sofiane Sylve en Alexander Zhembrovskyy van Het Nationale Ballet.