Kitty Courbois: Biografie - Vernieuwing en experiment
Eenlevenlangtheater Kitty Courbois:
- Homepage Eenlevenlangtheater Kitty Courbois
- Biografie
- Repertoire
- Video
- Volgens Kitty Courbois
- Volgens anderen
- Colofon
Vernieuwing en experiment
In het voorjaar van 1969 werkte Kitty Courbois met toestemming van de Nederlandse Comedie mee aan een experiment: Werktheater Nederlandse Comedie. Deze groep onder leiding van regisseur Leonard Frank (overigens niet te verwarren met het latere Werkteater) speelde het toneelgedicht Gezang van de Lusitaanse bullebak van Peter Weiss, over de imperialistische repressie van Portugal in zijn Afrikaanse kolonie Angola, met muziek van Willem Breuker. Het werd vanaf 1l juni 1969 zeventien avonden gespeeld in Felix Mertitis. Kitty Courbois speelde samen met onder anderen Karin Meerman en Hidde Maas.
Vier jaar later richtte Leonard Frank het nieuwe toneelgezelschap Baal op, vernoemd naar het gelijknamige stuk van Bertolt Brecht. Het gezelschap begon met zes vaste acteurs, naast Kitty Courbois speelden ook Marjon Brandsma, Els Ingeborg Smits, Rudolf Lucieer, Carol van Herwijnen en Hans Dagelet mee bij het gezelschap. Leonard Frank wilde met Baal maatschappelijk betrokken en politiek geëngageerd theater maken. Toneelcritica Hana Bobkova noemde Baal het gezelschap dat ‘Het Nederlands Toneel uit het keurslijf van toneelconventies bevrijdde.’ Er werd consequent voor twintigste eeuwse Duitse schrijvers als Bertolt Brecht, Botho Strauss en Thomas Bernhard gekozen, naast Nederlandse auteurs als Herman Heijermans, Willem Jan Otten, Wanda Reisel en Judith Herzberg. Ook speelde muziek een belangrijke rol in de voorstellingen van Baal, er werd een bijzondere vorm van eigentijds Nederlands muziektheater ontwikkeld met muziek van componisten als Louis Andriessen en Willem Breuker.
Links: Kitty Courbois (links) in Gezang van de Lusitaanse bullebak, 1969. Foto Jutka Rona. Collectie TIN. Rechts: Groepsfoto Toneelgroep Baal, 1973. (Kitty derde van rechts, voorste rij). Foto: Co-press-studio. Collectie TIN.
In ‘Baal’ speelde Courbois de moeder van de verdoemde dichter Baal. Op haar sterfbed laat de moeder een enorme boer. Kitty Courbois maakte dat in diezelfde periode mee toen haar eigen moeder stierf:
'Dat had ik net daarvoor gezien aan het sterfbed van mijn eigen moeder. Een paar dagen later vroeg Leonard Frank: Ah, Kitty, doe even die sterfscène van je moeder. Erg tactvol was Leonard als regisseur niet. Tot op dat moment was doodgaan op het toneel iets moois. En nu deed ik gewoon iets vrij banaals wat ik net had meegemaakt. Als actrice pak je toch alles wat je pakken kan. 'Toneelspelen is hoereren, zeg ik maar. Toen mijn familie in de zaal zat, durfde ik het overigens niet zo goed. Ik liet toen maar een heel klein boertje.' (TM, april 2010)
Kitty Courbois leerde bij Baal een heel andere manier van theater maken en spelen kennen. In het begin had ze daar nog moeite mee:
“Het vreemde van die rol was: ik had er geen enkel gevoel bij. Ik begreep die manier van spelen helemaal niet. Bij de Nederlandse Comedie was het altijd Stanislavski voor en achter: Waar Kom Je Vandaan? Waar Ga Je Naartoe? En opeens stond ik daar maar gewoon te brullen: Báháal!!!" Dat je de psychologie achter die rol moest loslaten, dat was voor mij zo'n stap! Later ben ik ook uit een productie van Baal gestapt, Handkes ‘Rit over het Bodenmeer’. lk was toen kwaad op Peter Handke. Zo'n zin als: "Dat heet toevallig een stoel, maar waarom zou je dat niet een zwembad normen," daar was ik overstuur van. Ik vond die Peter Handke een oplichter. Pas bij Kaspar kreeg ik het door.' (TM, april 2010)
Links: Kitty Courbois (midden) in Kaspar; Rechts: Kitty Courbois (rechts) in Leedvermaak, beide door Toneelgroep Baal. Foto's: Hans Verhoeven. Collectie TIN.
Kaspar (1979) werd een legendarische voorstelling van Baal. Lodewijk de Boer regisseerde het stuk, waarin alle spelers Kaspar vertolkten en als onbeschreven bladen uitgroeiden tot neurotische beschaafde woordmachines. Kitty Courbois speelde de Kaspar die zich herinnert hoe hij voor het eerst de woorden ‘ik’ en ‘jij’ gebruikt. Recensent Willem Jan Otten schreef in Vrij Nederland:
"In dit vrij korte scènetje maakte Courbois het volmaakt aannemelijk hoe tragisch de herinnering is aan het moment waarop iemand het onderscheid tussen zichzelf en zijn omgeving verliest; en hoe tragisch de vergeefse pogingen zijn om dat onderscheid te ontkennen. Ze begon de monoloog heel potig, met die eigenaardige, zware, koeiige stem die ze kan hebben, en droop toen plotseling af, om — het klinkt pathetisch — met een snik te eindigen." Zelf zei Kitty Courbois over haar rol: "Ik voelde me toen als actrice volmaakt gelukkig. Elke avond kon ik vertellen hoe ik me voelde. Als ik chagrijnig was, kon ik dat rustig laten zien. Ik hoefde niet in het keurslijf te stappen van een rol." (TM, april 2010)
Eén van de dierbaarste rollen die Kitty Courbois speelde, was die van Ada in het stuk Leedvermaak van Judith Herzberg. Het personage komt terug in alle delen van de trilogie Leedvermaak, Rijgdraad en Simon. De stukken werden verfilmd door Frans Weisz; Leedvermaak in 1989, Rijgdraad onder de titel Qui Vive in 2001 en Simon onder de titel Happy End in 2009.
In Leedvermaak bereidt Ada zich voor op een behandeling van haar kamptrauma’s. Ze heeft kamp Auschwitz overleefd en lijdt aan achtervolgingswaanzin. "Vroeger had ik die vrouw gespeeld als een gek, omdat vrijwel iedereen in het stuk haar als zodanig beschouwt. Maar regisseur Leonard Frank liet ons voor de toneelversie allemaal een biografie schrijven van onze personages en mede dankzij die werkwijze werd mijn kijk op Ada anders. Ada is helemaal niet gek, ik speelde haar alsof de hele wereld zich vergiste." (TM, april 2010)
In één van de scènes beschrijft Ada een simpel ritje met de tram, waarin ze angsten van vroeger krijgt, waarbij ze als Jodin niet mee mocht rijden. In de film werd deze scene echter een gebeurtenis: "Van dat tramverhaal hebben we drie takes gemaakt. Een heel emotionele, eentje die vrij emotioneel was, en eentje die koel, haast lacherig begint en langzaam naar de emotie toewerkt. Frans Weisz heeft voor die laatste gekozen. Achteraf ben ik daar tevreden mee. Als je nu kijkt zie je de tranen achter mijn ogen. Om die spanning, die druk vast te houden, dat is veel lastiger spelen, maar het werkt onmiskenbaar beter." (TM, april 2010)
Kitty Courbois is er van overtuigd dat gezelschappen als Baal en het Werkteater het verschil hebben gemaakt in het Nederlandse toneel. Ze hebben volgens haar de oude hiërarchische verhoudingen weg doen vagen en hebben bijgedragen aan het zoeken naar andere manieren van toneelspelen: "Improviseren, dansen, acrobatiek, zingen. Ik weet nog dat ik daar in het begin bij Baal tijdens de repetities als een kip naar het onweer naar stond te kijken. Ik moest zomaar wat doen, zomaar wat schreeuwen. Al mijn stroefheid is daar weggehaald." (TM, april 2010)
Kitty Courbois (midden, resp. rechts) in Moeder Courage, Toneelgroep Baal. Foto's: Hans Verhoeven. Collectie TIN.
Ko van Dijk sprak wel eens over het ‘acteurs op leeftijd’ principe. Als je als acteur op een gegeven moment door je ervaring en kwaliteit op een bepaalde hoogte komt te staan, dreigt het gevaar van de eenzaamheid; men denkt dat je alles beheerst en jonge regisseurs durven soms helemaal niets meer te zeggen. Iedereen gaat er van uit dat je alles alleen aan kunt. Bij Kitty Courbois is die angst er ook geweest, maar die heeft nooit de overhand gehad. In 1987 werd ze door Gerardjan Rijnders gevraagd toen het nieuwe gezelschap Toneelgroep Amsterdam werd opgericht. Samen met een groep andere ‘vijftigers’ (Ramses Shaffy, Jacques Commandeur en Joop Admiraal) trad ze toe tot het gezelschap:
"We blaakten allemaal van energie, die vijftigers van toen. En we zijn altijd met jonge mensen in de weer geweest, om ze te helpen, ze op hun gemak te stellen. Het ligt denk ik voor een belangrijk deel aan onze generatie toneelspelers dat de hiërarchie in het toneel en daarmee ook het isolement van de oudere acteur en actrice definitief zijn opgeheven. En daar ben ik wel trots op." (TM, april 2010)
Vanaf dat moment is Kitty Courbois altijd verbonden geweest aan Toneelgroep Amsterdam.