Herinneringen van Mienke Simon Thomas
Mienke Simon Thomas over de affiches van Gielijn Escher
Het Shaffy Theater had voor mij als niet-Amsterdammer in de jaren 70 een heel hip, hoofdstedelijk imago. Ik bezocht er slechts eenmaal een voorstelling, namelijk in 1979: Zie de mannen vallen van Hauser Orkater. Een goede vriendin, die in een kraakpand aan de Prinsengracht woonde, nam me mee. Zij kwam er natuurlijk veel vaker en ze "kende er ook mensen", wat ik heel stoer en spannend vond. Het hele gebeuren – de voorstelling, het gebouw, de rommelige ambiance met zijn hoge ons-kent-ons gehalte – maakte een onuitwisbare indruk op me. Ik herinner me Jim van der Woude, die met zijn mond een touw in alle richtingen bewoog en één van de jongens van Van Warmerdam in een pilotenpak en vooral dat het heel vernieuwend en absurdistisch was. De uitdrukking werd toen nog niet gebruikt, maar het voelde wat je nu zou noemen: cutting-edge.
Twee jaar geleden dwong het schrijven van een boek over de affichekunstenaar Gielijn Escher, bij een tentoonstelling in Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam, mij ertoe me te verdiepen in de geschiedenis van het beroemde theater. Escher was namelijk één van de vele uiteenlopende vreemde vogels die in de jaren 70 in het Shaffy Theater tot bloei kwam, ook al was hij geen zanger, danser, musicus of acteur, maar een kunstenaar.
Gielijn Escher (geboren 1945) ontwierp zijn eerste affiche – gebruik in het bijzijn van Gielijn nooit het word ‘poster’ – voor Shaffy in 1974: een in het oog springende vijfpuntige gele ster op een donkerpaarse achtergrond met de tekst: "Shaffy Theater. Het theater waar alles kan". Hij was toen een jaar of acht als grafisch kunstenaar werkzaam. Het was één van de eerste ontwerpen van Escher waarin zijn latere karakteristieke stijl al naar voren kwam: eenvoud door middel van een verregaande stilering van het beeldmotief gecombineerd met een uitgekiende typografie en heldere egale kleurvlakken. De affiches werden op een bijna perfecte wijze ambachtelijk gedrukt. Meteen na dit eerste succesvolle ontwerp werd Escher door Steve Austen als ‘affichekunstenaar’ opgenomen in de tableau de la troupe van zijn theater. Voor het verdere verloop van Eschers carrière zou dit van het grootste belang blijken te zijn.
Om te beginnen mocht Gielijn al in datzelfde jaar 1974 in het Shaffy Theater zijn eerste expositie van eigen werk inrichten. Austen profileerde zijn theater hiermee nadrukkelijk als hét podium voor kruisbestuiving tussen culturele disciplines. Eschers affiche uit 1975 voor Chaim Levano, die in Shaffy gedichten van de Dada kunstenaar Kurt Schwitters voordroeg in samenwerking met Het Resistentie Orkest – een samensmelten van kunst, literatuur en muziek – illustreert dit streven bij uitstek.
Een lange reeks affiches voor het theater en voor de diverse gezelschappen die er optraden volgde. Marketing bestond in die tijd nog amper en voor zover er bij Steve Austen of bij de leiders van de diverse theatergezelschappen gedachten over public relations leefden, werden die niet met Escher gecommuniceerd. Zo werkte hij namelijk niet. Gielijn kwam gewoon op een gegeven moment met een nieuw ontwerp op de proppen, uitgewerkt in het formaat van een sigarettenpakje. En dan niet drie varianten waaruit gekozen kon worden, nee: deze of helemaal niet! En Austen zei dan bijna altijd ja. Zo ging dat toen nog gewoon.
Maar het meest bijzonder was misschien nog wel dat Escher zijn affiches zelf in de stad ophing. Aanvankelijk als "wildplakker", vanaf 1980 met een vergunning. En ook dit facet van het werk voerde hij perfect uit. Gielijn wist in de stad de beste plakplaatsen waar hij voor dag en dauw aan de slag ging. Naderhand controleerde hij zorgvuldig of een door hem aangebracht affiche ook daadwerkelijk bleef hangen en niet door iemand anders overplakt werd.
Voor Toneelgroep Baal, één van de vaste bespelers van het Shaffy Theater, ontwierp Escher in de loop der jaren meer dan een dozijn plakkaten. In eerste instantie lijken dit vaak zuiver typografische ontwerpen, zoals voor het stuk Getrommel in de nacht van Bertolt Brecht, het eerste van de reeks. Maar vaker vertelde Escher met kleur, typografie en een uiterst eenvoudig beeld veel meer. Doeltreffend is bijvoorbeeld het affiche voor Het Koninkrijk, waar de tekst simpelweg in een diagonale oranje, rood, wit en blauwe baan staat. Op het affiche voor het stuk Mattheus Passie dat Baal in 1976 speelde, met een libretto van Louis Ferron op muziek van Louis Andriessen, staat de tekst in een kruisvorm.
Wanneer Peter Handke’s stuk over Kaspar Hauser op het programma staat, laat Escher uit de tekst "Baal speelt Peter Handke" de letters van de naam Kaspar naar beneden dwarrelen, fraai zinspelend op de waargebeurde geschiedenis van de uit het niets opgedoken jongen, die wel zijn naam kon opschrijven, maar niet kon praten.
Een kleinere reeks affiches maakte Escher voor het ‘bewegingstheater’ van Bart Stuyf, dat ook het Shaffy Theater als vast podium had. Het ontwerp voor het stuk Eventails (waaiers) uit 1976 springt er uit. In tegenstelling tot het affiche voor het Holland Festival, waar één waaier in een groot vlak zweeft, passen hier twee overlappende gigantische waaiers bij lange na niet op het vel. Het affiche is echter zo ontworpen dat het, in meerdere exemplaren naast elkaar geplakt, een precies aansluitend motief laat zien waardoor een doorlopende muur van waaiers ontstaat. Omdat Escher de biljetten zelf plakte kon hij dit effect overal in de stad zo optimaal mogelijk tot zijn recht laten komen.
Voor de mimegroep Waste of Time, ook optredend in Shaffy, ontwierp Escher in 1977 een affiche waarin een klok langzaam lijkt te transformeren in een slak en vervolgens in een wolk. Een treffende verbeelding van de langzaam wegglijdende tijd.
De jarenlange, vruchtbare samenwerking tussen Krisztina de Châtel, de artistiek leidster van de naar haar genoemde dansgroep en Gielijn Escher begon ook in de jaren zeventig. Escher leefde zich voor haar optredens in Shaffy uit in visuele vondsten waarin typografie, lettertype, kleur en enkele minimale toegevoegde vormen een maximaal effect sorteerden.
De ambities van Steve Austen hadden ondertussen de grenzen van het Shaffy Theater overschreden. In zijn streven naar meer betaalbare alternatieven voor het enigszins elitaire Holland Festival, ondersteunde Austen in 1975, samen met de directies van de Melkweg en Paradiso, het initiatief van de Amerikaanse clown Jango Edwards voor een nog veel groter en vernieuwend festival: het Festival of Fools. Het succesvolle spektakel, dat zich gedeeltelijk in de openlucht afspeelde, zou nog jarenlang herhaald worden. Escher maakte voor het Festival in totaal vier affiches. Het vormt zijn meest karakteristieke en bekende werk uit de jaren zeventig. Terugkerend motief is een gestileerd, lachend maantje dat zijn tong uitsteekt: op die tong ligt een sterretje of een blaadje. De verwijzing van dit motief naar het gebruik van hallucinerende middelen, inclusief de sterke gelijkenis van de onderkant van de maan met een blad van de marihuanaplant, is volgens Escher "puur toeval".
Het vijftienjarig bestaan van het Shaffy Theater in 1983 werd gevierd met een kleurrijk, karakteristiek affiche van Escher waarop opnieuw een ster figureert, ditmaal strakker, kleuriger en asymmetrisch uitgewerkt. Het beeld kan ook met de spotlights in het theater geassocieerd worden. Net als op zijn allereerste ontwerp voor Shaffy versmelten de letter A en de bovenste punt van de ster.
Escher was niet de enige of de ‘vaste’ ontwerper van affiches voor het Shaffy Theater. En Shaffy was – gelukkig – ook zeker niet zijn enig opdrachtgever. Ook veel orkesten wisten Gielijn te vinden, terwijl later ook veel opdrachten van de musea kwamen. Maar achteraf kan geconstateerd worden dat de bijzondere omstandigheden die door het Shaffy Theater in Amsterdam werden gecreëerd het beste in Gielijn Escher als afficheontwerper naar boven hebben gehaald.
Auteur: Mienke Simon Thomas
Bron: Gielijn Escher. Leven voor affiches, Amsterdam (uitgeverij De Buitenkant) 2012. Alle affiches zijn aanwezig in de Collectie TIN.
Dit is één van de vijftien verhalen over het Shaffy Theater. Deze herinneringen aan de Shaffy Tijd werden verzameld ter gelegenheid van het Shaffy Weekend op 8 en 9 november 2013 in Felix Meritis.