Toer van Schayk: Biografie - De belangrijkse persoon

Uit TheaterEncyclopedie
Ga naar: navigatie, zoeken

Logo eenlevenlangtheater2.jpg

Toer van Schayk. Foto: Jean van Lingen. Herkomst: Privécollectie.


Eenlevenlangtheater Toer van Schayk:

De belangrijkste persoon

Beeld uit de voorstelling Concerto Barocco (1956), Willy de la Bije, Toer van Schayk. Foto: Henk Jonker/MAI. Collectie TIN.

Toer van Schayk en Rudi van Dantzig leerden elkaar kennen in 1955. Ze zagen elkaar voor het eerst in de krappe dansstudio van Sonia Gaskell aan de Zomerdijkstraat in Amsterdam, waar zij met haar gezelschap Het Nederlands Ballet repeteerde. Rudi van Dantzig was in 1952 bij Gaskell komen dansen, haar groep heette toen nog Ballet Recital. In 1954 werd het omgevormd tot Het Nederlands Ballet en het aantal dansers groeide van elf naar veertig, en de studio werd veel te klein. In het keukentje, waar eerst vijf mannelijke dansers zich omkleedden, moesten nu veertien jongens passen. In dat keukentje zag Rudi van Dantzig in februari 1955 een nieuwe jongen binnenstappen: "Lang, onhandig, gekleed in een kleurloze regenjas. Zijn onzekerheid leek hij te verbergen achter een verontschuldigend lachje. Zich zo onzichtbaar en klein mogelijk makend verkleedde hij zich in ons keukentje, half weggedrukt achter de deur die elke keer werd opengeduwd om nóg een laatkomer binnen te laten. Gepraat werd er nauwelijks, er werden wat verstolen blikken tussen de habitués gewisseld: wie was dát nou weer?" (Rudi van Dantzig in: Toer van Schayk - Drie dimensies in dans, red. Isabella Lanz en Marcel-Armand van Nieuwpoort, Zutphen 1998)

Het was Toer van Schayk, toen achttien jaar oud. Om zijn vader ervan te overtuigen dat hij van dansen zijn beroep zou kunnen maken, kwam hij bij Gaskell, op dat moment dé autoriteit op dansgebied, om van haar een opinie te krijgen over zijn kunnen en mogelijkheden als danser. Gaskell zag wat in de lange slanke jongen met zijn natuurlijke en soepele manier van bewegen en bood hem een contract aan als aspirant. Voor Toer van Schayk betekende het contract van Gaskell behalve het begin van een professionele carrière in de dans, ook het begin van een levenslange, innige band met Rudi van Dantzig.

Rudi van Dantzig, ca. 1960. Fotograaf onbekend. Herkomst: Rudi van Dantzig

In het begin was Van Schayk nog wat gesloten. Bovendien woonde hij in Den Haag en spoedde hij zich na de repetities in Amsterdam altijd snel naar het station om de trein naar huis te nemen. Maar langzaam leek de stille en wat afwachtende Toer uit zijn schulp te kruipen. "Ik ontdekte dat Toer net zo bezeten was van de Diaghilev-periode als ik - het mysterieuze bestaan van Nijinski, Pavlova, Fokine - en dat ook hij op jacht was naar boeken over dat fascinerende stuk dansgeschiedenis. Bovendien deelden we onze onvoorwaardelijke bewondering voor het fascinerende duo Hilarides-Flier, waarvan we elke beweging met hongerige blik volgden." (Rudi van Dantzig in: Toer van Schayk - Drie dimensies in dans, 1998) Ze hadden nog meer gemeen: beiden bleken erg van tekenen te houden. Al gaf Van Dantzig onmiddelijk toe dat Toer daar beter in was dan hijzelf. In 1956 vroeg Van Dantzig hem dan ook om de decors en kostuums te ontwerpen voor zijn tweede choreografie: Tij en ontij. "Toer had ruimte voor de dans gelaten zonder schetsmatig of decoratief te worden; hij nam als ontwerper duidelijk een eigen, belangrijke plaats in, maar het uitgangspunt van de choreograaf was nummer één gebleven. Onze gedachtewerelden raakten elkaar, leek het." (Rudi van Dantzig in: Toer van Schayk - Drie dimensies in dans, 1998) Hun eerste gezamenlijke productie ging op 8 juni 1956 in première. Er zouden er tientallen volgen. "Na hun eerste geslaagde samenwerking bleef Van Schayk als decor- en kostuumontwerper nauw verbonden met Van Dantzigs balletten; vanaf het prille ontstaan van een idee of thema tot en met de uiteindelijke realisering. Omgekeerd werkten Van Schayks schetsen voor de choreograaf als katalysator bij zijn ideeën." (Isabella Lanz in: in: Toer van Schayk - Drie dimensies in dans, 1998)

Het Nederlands Ballet was intussen van Amsterdam naar Den Haag verhuisd en Toer en Rudi's vriendschap verdiepte zich. Zowel op persoonlijk vlak als professioneel gezien, hadden ze in elkaar een zielsverwant gevonden. In 1957, Toer woonde nog thuis en Rudi huurde een kamertje in Den Haag, kreeg Toer "zo evenwichtig, altijd zo vriendelijk gehumeurd" een woedeuitbarsting toen Rudi hem vertelde een vakantie met een collega te overwegen. Toer verscheen de volgende dag niet in de studio en Rudi zocht hem thuis op. "Ik vond hem in bed, koortsachtig en bezweet, en dodelijk verlegen. Uit wat hij mompelde begreep ik dat hij óók vakantieplannen had. Vakantieplannen met mij." Een paar dagen later opperde Toer het plan om voor hen beiden op zoek te gaan naar kamers, hij wilde weg van huis. In de Bazarstraat vond hij twee kleine, betaalbare kamers op een zolderverdieping. Het begin van een nieuwe periode in hun leven, een liefdesrelatie die ruim tien jaar zou duren.

Toer van Schayk in Griekenland, 1965. Herkomst: Privécollectie.

Samen zouden ze vele vakanties doorbrengen in Griekenland, en nadat Toer zijn beeldhouwopleidingen voltooid had, kochten ze samen, met behulp van Toers moeder, een huisje, met atelierruimte voor Toer, in de Amsterdamse Jordaan. Ze vertrokken samen naar swinging Londen waar Van Dantzigs Jungle, zijn eerste opdracht in het buitenland, werd opgevoerd. Het waren een paar bruisende maanden waarin ze pop-art kunstenaar David Hockney en zijn entourage leerden kennen. Toer had in 1967 een expositie in de Wright-Hepburn Gallery in Londen en terug in Nederland maakte hij als reactie op de Londense periode een serie beeldentableaus en schilderijen met portretten van Rolling Stone Keith Richards, geëxposeerd in Galerie Krikhaar.

"In de weekeinden hielp Toer me in de lege studio's van de Stadsschouwburg bij het maken van een nieuw werk; ik was gefrustreerd en gedeprimeerd en zat bij tijd en wijle totaal vast. Toer kwam met verfrissende ideeën, deed bewegingen voor en kwam met suggesties die ik soms nukkig verwierp om ze later, besmuikt, toch toe te passen: langzaam maar zeker ontstond Monument voor een gestorven jongen." (Rudi van Dantzig in: Toer van Schayk - Drie dimensies in dans, 1998) Intussen puilde Toers atelier op de begane grond van hun huisje in de Jordaan uit zijn voegen. In de weilanden bij Hoorn vonden ze een boerderij waarvan de stal een prachtige werkruimte bood. Ze vonden de stilte op het platteland een verademing.

V.l.n.r. Rudolf Nurejev, Rudi van Dantzig, Toer van Schayk, Eerste Looiersdwarsstraat, 1968. Foto: Bob van Dantzig. Herkomst: Privécollectie.

Hun relatie was veranderd toen Van Dantzig eind 1966 een verhouding begon met journalist Adriaan Venema, die, zelf getrouwd, zijn gezin verliet om bij Rudi en Toer in te trekken. "Toer was al langer van de situatie op de hoogte - ik had het niet voor hem willen of kunnen verbergen - en zijn reactie was zich onbenaderbaar en ondoorgrondelijk te maken, een stille toeschouwer." (Rudi van Dantzig in: Toer van Schayk - Drie dimensies in dans, 1998) In 1967 vertrokken Toer en Rudi vijf weken naar New York om daar Monument voor een gestorven jongen in te studeren. Bij terugkeer bleek de breuk tussen de twee als geliefden onafwendbaar, hoewel Van Dantzig de relatie met Venema beëindigde. "Het samenwerken tussen Toer en mij ging echter door, ondanks uiterst pijnlijke confrontaties: ik kon me met geen mogelijkheid voorstellen met een andere ontwerper in zee te kunnen." (Rudi van Dantzig in: Toer van Schayk - Drie dimensies in dans, 1998) Tegelijkertijd was het ook Van Dantzig die, toen artistiek leider van het Nationaal Ballet, Van Schayk stimuleerde ook zelf te gaan choregraferen. Van Schayk maakte zijn debuut als choreograaf met Onvoltooid verleden tijd in 1971. Vele tientallen balletten zouden nog volgen.

Sinds de relationele breuk in 1967 leidden Van Schayk en Van Dantzig elk hun eigen leven, al bleven hun wegen kruisen en liepen ze nog regelmatig gezamenlijk op. Op professioneel én persoonlijk vlak, tot het overlijden van Rudi van Dantzig in 2012. Intussen kenden ze elkaar ruim 55 jaar. In het radio-interview Een Leven Lang noemde Van Schayk Van Dantzig "de belangrijkste persoon die ik ken in m'n leven". En Van Dantzig verwoordde het in een interview met Bibeb voor Vrij Nederland, 29 september 1979 als volgt: "De band met Toer is onverbrekelijk. Ik weet dat die tot het eind van m'n leven zal blijven. Ik hecht aan zijn oordeel. Ik steun hem."