Toneelmachinerie

Een algemene aanduiding voor alle mechanische, elektrotechnische en digitale installaties die in een theatergebouw zijn geïnstalleerd om een een theatervoorstelling met publiek te realiseren.

In engere zin is het een verzamelnaam voor vooral de mechanische installaties die in het toneelhuis vast of specifiek voor een voorstelling zijn ingebouwd, ten behoeve van decorwisselingen en effecten in een voorstelling. In de loop der eeuwen hebben er zowel in het gebruik van machinerieën als in de diverse technologieën zelf diverse ontwikkelingen plaats gevonden, waardoor toneelmachinerie meer of minder van belang was voor de podiumkunsten in een bepaalde tijd.

Voorts is bepalend voor wat bedoeld wordt met toneelmachinerie de theatercultuur c.q. de wijze van gebruik is of het doel van een bepaald theatergebouw. In de Duistse stadstheaters, waar vaak zowel een toneel-, een opera- en een balletensemble vast aan het theater verbonden zijn bijvoorbeeld, is het gebruikelijk dat het toneel over zeer veel ingebouwde toneelmachinerieën kan beschikken. In de meeste theaters op Broadway te New York in de VS daarentegen, is meestal niets aan toneelmachinerie vast ingebouwd, maar worden die installaties pasklaar voor een bepaalde productie ingebracht voor de betreffende voorstelling, die meestal bedoeld is om een langere periode achterelkaar te spelen.

In Nederland bevatten de meeste theatergebouwen die de laatste 50 jaar gebouwd zijn een soort gemiddelde aan toneelmachinerie, die in de meeste gevallen bestaat uit een toneelvloer, vaste zij- en achterbruggen een trekkenwand met diverse trekroede, een rollenzolder, een beweegbaare portaalbrug en manteaux, een voordoek, sierdoek en brandscherm en een, soms in delen beweegbare orkestbak en een laad- en losvoorziening. Een aantal theaters oudere theaters beschikten soms ook nog over een draaischijf, een of meerdere verzinkluiken in de toneelvloer en over een rondhorizon.

Bij de bouw van Het Muziektheater, Amsterdam in de eerste helft van de jaren tachtig van de twintigste eeuw, is een voor Nederland in die tijd zeer groot aantal geavanceerde toneelmachinerieën ingebouwd. Waaronder veel machinerieën onder en op de toneelvloer, zoals beweegbare heftonelen, een achterdoeken berging en verplaatsbare rolwagens, die voor die tijd in Nederland zo goed als niet voorkwamen.

De ontwikkeling van de toneelmachinerie wordt voorst sinds de invoering van o.a. de Arbowetgeving eind vorige eeuw, niet alleen meer bepaald door artistieke wensen voor nieuwe mogelijkheden en de ontwikkeling van de techniek zelf, maar nu o.a. ook door arbeidsomstandigheden, veiligheid voor optredenden en bedienend personeel alsmede duurzaamheid. Zo zijn de trekkenwanden, die vroeger met de hand en met behulp van touwen en tegengewichten door middel van mankracht bediend werden, in de eerst jaren van de één en twintigste eeuw allemaal vervangen door elektrotechnisch aangedreven machinerieën.

Voor een overzicht van installatie's die gerekend worden tot de toneelmachinerie zie o.a.: Categorie:Toneelmachinerieën