Theatrale ruimte

Ruimte op het toneel die in de regel naar een fictieve wereld verwijst, te weten de wereld waarin de voorstelling zich afspeelt. De theatrale ruimte bestaat uit twee componenten: de scenische ruimte en de geïmpliceerde of virtuele ruimte. De scenische ruimte is zintuiglijk waarneembaar. Hier wordt met behulp van decor, rekwisieten, licht en geluid een fictieve wereld gecreëerd. De geïmpliceerde of virtuele ruimte is een wereld die niet zintuiglijk waarneembaar is maar die de toeschouwer in zijn hoofd construeert, op basis van de aanwijzingen in het decor (een deur die naar een gang of naar buiten leidt bijvoorbeeld) of in de tekst (‘ik loop even naar de haven’). Bij die virtuele ruimte kan het om een ruimte gaan die onmiddellijk aan de scenische ruimte grenst (de gang, de straat, de keuken) of om een ruimte die er ver(der) van verwijderd is (de haven, het slagveld).

In de loop van de Europese theatergeschiedenis is die fictieve wereld steeds volgens andere esthetica’s benaderd, nauw gerelateerd aan de heersende stromingen in de beeldende kunst. In de eerste helft van de negentiende eeuw (romantiek) ging het vaak om spectaculaire ruimtes, inclusief licht en geluidseffecten, die de toeschouwer meenamen naar exotische locaties en/of ontzagwekkende gebeurtenissen (vulkaanuitbarstingen, schipbreuken). Aan het einde van de negentiende eeuw (naturalisme) werd gepoogd op het toneel een wereld te creëren die exact overeenkwam met de werkelijke wereld. Ten tijde van het symbolisme werd de scenische ruimte, in de woorden van Pavis, gedematerialiseerd en gestileerd tot subjectieve, dromerige en irreële werelden, ook dankzij de nieuwe mogelijkheden die het elektrische licht bood. Het expressionisme bracht het theater verwrongen, parabolische ruimtes als de stad, de kermis, het gekkenhuis. Maar ook stromingen als het futurisme en het constructivisme hebben hun sporen in de scenografie nagelaten. Sinds het begin van de twintigste eeuw is er geen dominante esthetica meer en is – ook wat de scenische ruimte betreft - in principe alles mogelijk.