50 jaar Het Nationale Ballet - Over Sonia Gaskell

Uit TheaterEncyclopedie
Ga naar: navigatie, zoeken


Dit is een pagina in de reeks: 50 jaar Het Nationale Ballet. Voor meer informatie, zie aldaar.

Inleiding

De cursief gedrukte gedeelten zijn letterlijke teksten zoals die op de Facebook HNB50 groepspagina zijn geplaatst door degenen wiens naam erbij staat vermeld. De teksten zijn hier en daar ingekort, wanneer deze minder relevant waren in dit verband. De inleiding, de samenstelling en verbindende teksten zijn van Dhian Siang Lie.

NB1: De namen van de oud-medewerkers zijn die zoals ze in de tijd van hun dienstverband met Het Nationale Ballet werden gebruikt. Een aantal van hen voert nu een andere naam.

NB2: Achter de namen van degenen die een bijdrage hebben geleverd staat één maal tussen haakjes vermeld in welke periode er sprake was van een dienstverband met HNB.

Deze bundeling is gedateerd 11 januari 2012.

Herinneringen en anekdotes over en rond Sonia Gaskell

Sonia Gaskell, Madame, Mevrouw (1961-1968): haar verdiensten voor het ballet in Nederland zijn enorm en deze zijn dan ook in de officiële geschiedenis van Het Nationale Ballet (HNB) en de dans in Nederland, ruim, met respect en eervol gedocumenteerd. In 2009 is er een grote tentoonstelling aan haar gewijd (een co-productie van het Joods Historisch Museum en Theater Instituut Nederland) zie: Sonia Gaskell op Eenlevenlangtheater. Zij heeft de glorieuze weg voor het huidige Het Nationale Ballet geopend en daarmee wel andere wegen afgesloten.

Voor de mensen die met haar en onder haar vleugels werkten, was zij de bevlogen en cultureel goed onderlegd artistiek leidster en voor velen een persoonlijke leidsvrouw, maar in de dagelijkse praktijk van haar balletgezelschap kon dat geheel verschillende dingen betekenen en soms zelfs meerdere tegelijk! Veel verhalen deden al de ronde en nu ook op de FB-HNB50 pagina komen herinneringen aan haar naar boven en vooral wat dat voor mensen heeft betekend zowel, negatief als positief.

Zoals bekend, schrijft Rudi van Dantzig haar biografie en in interviews heeft hij al duidelijk laten merken hoe moeilijk hij het heeft een zo objectief mogelijk beeld van haar te geven. Objectiviteit is iets wat men ook van een biograaf mag verwachten. Veel sterkte en wijsheid daarbij gewenst Rudi en ik hoop van harte dat je de verschijning van je boek mag meemaken. Wij zijn ontzettend benieuwd. Op onze FB-HNB50 groepspagina zijn de anekdotes, verhalen en herinneringen niet objectief en moeten dat ook niet zijn. Hier gaat het om de gevoelens van de persoonlijke beleving, die wellicht in de ogen van anderen, onterecht of ook zelfs oneerlijk kunnen zijn. Alles bij elkaar vormen zij mijn inziens wel een realistisch bijdrage aan de geschiedenis van de mensen die in de eerste jaren van HNB hun 'bloed, zweet en tranen' hebben gegeven om HNB op weg te helpen.

Uit de actualiteit en mijn archief over de afgelopen 6 maanden dat deze groepspagina bestaat, heb ik de volgende bijdragen verzameld. Deze belichten verschillende aspecten van de mens, de vrouw en artistiek leidster Sonia Gaskell en laten enigszins zien welke invloed haar wezen en handelen op mensen had.

  • Joke Koop (1961-1977) vertelt over haar eerste ontmoeting met haar:

"In de loop van seizoen 1960/1961 toen er nog geen sprake was van de oprichting van HNB, wilden veel dansende en niet dansende medewerkers van Het Amsterdams Ballet uit onvrede met het beleid van de toenmalige intendant Hans Tobi overstappen naar het Nederlands Ballet. Ik ook, belde dus mevrouw, die al die overstapjes prachtig leek te vinden. Bloednerveus meldde ik me op de afgesproken tijd bij haar thuis in de Zomerdijkstraat. Bovengekomen werd de deur open gedaan en daar stond ze, slechts gekleed in een grote douchemuts!"

"Zij vraagt om een bestuurvergadering, waarin zij haar gelijk hoopt te krijgen. Die komt op 5 januari 1968. Het bestuur steunt echter niet Mevrouw, maar ons. De dag erna vertrekt zij (zoals al eerder meermalen) stante pede naar haar Parijse adres. Ditmaal echter om niet meer terug te keren. Bij het, met moeite door haar geaccepteerde, officiële afscheid in de herfst van 1969, stelt zij het bestuur het ultimatum alleen te zullen komen wanneer Rudi, Robert en ik daarbij niet betrokken worden, en zij ons niet hoeft te ontmoeten. Het bestuur tekent de lieve vrede en Rudi en ik ontmoeten Mevrouw pas weer bij de eerste van onze drie Parijse tournees uit de jaren ’70 in het Théâtre des Champs-Elysees. In november druk ik haar voor het eerst na 2,5 jaar weer de hand."

  • Mevrouw zal zeker ook altijd herinnerd worden aan diverse uitspraken. Wouter Vooren, de echtgenoot van de in 2010 overleden Eva Würth (1967-1969) meldt bijvoorbeeld hoe Eva hem regelmatig een van haar gevleugelde uitspraken voorhield: "Meisjes, altijd wat van maken als je valt." Liesbeth Eyk-Vasbinder (1961-1966) voegde er een andere aan toe: "Meisjes, die benen wijd!" Jeanny van Bergen (1961-1966) noemt er nog een: "Dat is godsunmogelik!" Gisela Reinhold (1961-1971) voegt toe: "Die eerste pannekoek is altijd een balletje" Dhian Siang Lie (1966-1971) vertelt: Ik heb Mevrouw maar kort meegemaakt, maar zal nooit vergeten dat ze me zei: "Iek heb in Parijs gezien dansers die een dubbele entrechat six sprongen, maar iemand zo slecht als jij.....!"
  • Frank Polak (1964-1965) merkt op, naar aanleiding van een discussie of de anekdotes over Mevrouw niet vertaald zouden moeten worden in het Engels:

"De verhalen over mevrouw zijn juist in het Nederlands zo leuk. Onder anderen omdat zij zo speciaal Nederlands sprak. Haar moedertaal was Russisch en zij heeft nooit goed Nederlands geleerd, hoe ze haar best ook deed. Ik zal nooit vergeten hoe zij vlak voor de voorstelling voor het doek kwam (ik geloof dat het in Carré was) en zij zei dat Rudi van Dantzig niet mee kon doen omdat hij ongesteld was. Wat zij precies zei was niet goed te verstaan maar het woordje OENGESTELT wel. Ik weet niet meer hoe de zaal reageerde maar ik moest er in ieder geval vreselijk om lachen."

  • Er zijn vast heel wat vermakelijke anekdotes over Mevrouw te vertellen. Op de FB_HNB50 groepspagina, kwam ik deze tegen van Simon André (1961-1971):

"in 1961 Gaskell leidt een repetitie van Petroesjka; laatste scene; geen Ankie Pakvis! Mevrouw roept: die duivel, waar is die duivel!!!! Stond naast haar en zeg zachtjes: waar is Mascha? Ze keek naar me op en barstte in een geluidloze craquelé lach en zei: SCHTIEL!"

  • Simon heeft nog een mooi verhaal over Gaskell en Gisela Reinhold!

"Op een dag hadden die twee een aanvaring en Gaskell zegt: dus je zegt dat ik lieg? Gisela’s antwoord was: nee mevrouw, U zegt alleen niet de waarheid!"

  • Jeanny van Bergen vertelt over de (non-)reactie van Mevrouw toen ze haar paspoort was vergeten op een buitenlandse tournee:

"We hadden een voorstelling in Karlsruhe ergens in '62 en gingen met de trein... Tot mijn grote schrik bleek dat ik mijn paspoort vergeten was, ik moest eruit en daar stond ik alleen! Gelukkig was ik nog zo slim om aan Mevrouw het adres van het hotel te vragen, maar ik zag dat ze me al opgegeven had. Na een uur van formulieren invullen kreeg ik een papiertje waarmee ik door kon. Er kwam nog 1 trein en doodsbang ben ik daar in gaan zitten. Om 3 uur s'nachts kwam ik in het hotel aan en na lang bellen werd er eindelijk open gedaan. Ik kroop in bed naast Hetty Winthorst en de volgende dag stond ik aan de barre. Mevrouw keek me aan en haalde een wenkbrauw op, maar zei niets. Achteraf denk ik dat ze het toch wel stoer van me vond, ik in ieder geval wel!"

"Deelde een kamer met Olgaatje (de Haas). Hadden een matinee in een klein theatertje met heel schuin toneel. Deed, zoals bijna altijd, een van de vier kleine zwaantjes. Had 's morgens dorst en er stond een groot glas sinaasappelsap. Klokte ik achter elkaar op. Bleek wodka in te zitten. Vervolg: ik dronken op de bühne. Ging nog redelijk, alleen aan het eind van het 'stuntje' ging ik plat op m'n snuffert. Pijnlijk, maar moest wel lachen...Gaskell was not amused. Boete dus."

  • Liesbeth Eyk-Vasbinder vertelt over haar trouwdag en hoe Mevrouw daar invloed op had en zelf acte de presence gaf:

"47 jaar geleden, om precies te zijn 18 maart 1964, is voor mij een onvergetelijke dag, want ik stapte op die dag in het huwelijksbootje. Ik had op een vrije week gerekend, maar hoewel ik haar goed kende had ik 'Madame' toch verkeerd ingeschat. Ik moest haar dankbaar zijn dat ik ondanks instudering van nieuwe balletten, repetities voor het Holand Festival en nog meer, 3 dagen verlof kreeg....Alle collega’s van HNB waren uitgenodigd... Precies één dag voor de bruiloft vernamen wij dat 'Madame' lieflijk een extra repetitie had ingelast, uitgerekend op het uur toen wij de huwelijksakte ondertekenden in het stadhuis te Haarlem. Bewust of onbewust, we zullen het nooit weten. De enige dansers die het 'ja-woord' hebben gehoord waren: Inge van Dijken, Conrad van de Weetering, Andrea Presser, Mariette en Bob Fischer (die na het bekende handje schudden en felicitatiekus, als de sodemieter naar Amsterdam zijn gereden om de repetities te volgen). Collega Irene de Vos mocht blijven, want zij was getuige. Nog steeds verbijsterd over de medewerking van 'Madame' zagen wij ’s middags tien minuten voor aanvang van de receptie..., een hortende stotende autorijder in een Renault Dauphine een parkeerplaats zoeken. We verbaasden ons dat er geen slachtoffers zijn gevallen en auto’s geramd. Uit de auto stapte een keurig geklede dame, die en passant nog even haar lippen stifte. Jazeker...het was 'Madame'! Wauhhhh...ze was de eerste gast en zelfs Rob de Nijs, Rudi Carell, maar ook Willeke en Willy Alberti voor. Haar ogen zagen alles, observerend en zwijgend schatte ze het gezelschap in. Ik kreeg een cadeautje in mijn hand gefrommeld en in mijn oor fluisterde ze slechts twee woorden: "Voor vannacht!" Bijna 50 jaar geleden verraste zij mij met, waarschijnlijk de eerste Nederlandse 'babydoll!' Liesbeth voegt er nog aan toe: Ach 'Madame', nu weet ik het zeker, maar ook mijn collega’s: Madame Gaskell was uniek. De dame uit Rusland, ooit werkend in het ondeugende Parijs, heeft ons met haar culturele achtergrond opgevoed. Ze was onberekenbaar, maar ook briljant en een vrouw met visie. Helaas hebben we haar destijds nooit op juiste waarde geschat, maar dankzij 'Madame' zien we elkaar na 50 jaar weer...we moeten trots op haar zijn."

"Mooi verhaal Liesbeth. Ja, wat waren we af en toe bang voor Madame. Ze had een heel grote mond en ook een klein hart. Weet nog dat ik destijds op een zolderkamertje bij haar in de buurt woonde en af en toe met haar na de voorstelling vanaf het Museumplein mocht meerijden, wat niet geheel ongevaarlijk was. Ze zag geen verschil tussen een fietspad of de weg en 1 deur van haar auto kon open. Ze nam me dan mee naar de nachtwinkel en trakteerde dan op wat te eten. Ze was wispelturig, de ene keer negeerde ze je compleet, vaak kregen we er van langs en een heel enkele keer knikte ze goedkeurend. Wat een tijd!"

"Op mijn huwelijks receptie op 22 juli 1964, kwam 'Mevrouw' ook met een cadeau, ik weet alleen niet meer wat, maar als ze boos op me was (en dat gebeurde nogal eens) noemde ze mij mevrouw Coelho. Wat hebben we, ondanks vele tranen, een geweldige tijd gehad! Ik zou het niet hebben willen missen."

  • Recent zei Jeanny nog het volgende over Mevrouw:

"SONIA GASKELL. Wat heb ik en velen met mij veel verdriet gehad door die vrouw. Nu ben ik zover dat ik haar begrijp, maar toen niet." En later licht Jeanny deze uitspraak nog nader toe, ook als reactie wat Connie Burgemeestre over Mevrouw zegt: "Mevrouw had zo haar voorkeuren en lievelingetjes, zeker voor haar dansers van het Nederlands Ballet. Ik kwam van het Amsterdams en dat vond ze sowiezo een minder niveau, uitzonderingen daargelaten. Ik was nog jong en ben vaak huilend thuis gekomen. Toen ik zei dat ik wegging kreeg ik plotseling meer te doen, zeker voor de tournee naar Z-Amerika, ik wilde niet mee maar ik moest want ze had me nodig om ook balletten te doen waar ik niet inzat. Toen Harald Lander Etudes weer kwam instuderen wilde hij mij hebben voor de pirouetten, dat kon ik goed had hij gezien, maar Mevrouw heeft er alles aan gedaan om dat tegen te houden. Niet gelukt, want ik heb het toch gedaan in mijn laatste jaar!!! Mijn herinneringen aan Mascha, de tijd bij de Lage Landen en het Amsterdams Ballet zijn de mooiste uit mijn balletcarrière."

  • En Hanneke Berlage (1962-1975) ook reagerend op het verhaal van Liesbeth Vasbinder: "Ja Lies, het was een geval apart! Mijn contact met haar was in het begin niet denderend...ik was "veelste diek" en ze kon me zo niet op het toneel zetten. Toen het vet verbrand was deed ze een stuk normaler en heb ik haar zelfs zover gekregen dat ze me -tijdens een tournee door Portugal- geld voorschoot voor de aankoop van een haarstuk. Heb dat ding nog steeds ergens liggen!!"
  • Marianna Kip (1965-1968) laat zich als volgt in poëtische bewoordingen uit over:

Mevrouw Sonia Gaskell,/moeder van Het Nationale Ballet./Elk woord van haar tot mij,/deed mijn dansen tot goud gloeiende passie opbloeien./1965 was mijn eerste dansjaar aldaar./ Pril en net 18 jaar./ Virtuositeit in de klassieke ballettechniek/en emotionele berichtgeving gecombineerd!/ Welk een cultureel genot gaf Sonia ons./Hier in Nederland en ver daar buiten./Heden, is het dansen, naar grootse expressie en /Hoogstaande moderne ballettechniek gebracht./ Het voelt als of de dansers goudvlokjes de volle zaal in dansen. /Als of de muzikanten, diamanten uit hun instrumenten trillen./Sonia! Mevrouw./Ik wil u wakker dansen! Kom nog even leven./Internationaal is men gezwicht voor het dansend bericht! /Een taal voor ons allemaal, met een oprecht doel.

Mevrouw was gewend, zonder overleg met anderen, zelfstandig alles te beslissen. Kunst is niet democratische en inspraak en medezeggenschap passen daar niet bij. In de jaren zestig van de 20ste eeuw was dat echter wel een belangrijk maatschappelijk thema en de vakbond kwam dan ook bij HNB langs.

"Wij medewerkers zochten aansluiting bij de vakbond voor kunstenaars: “Mevrouw was daar zeer op tegen. Vond ze 'burgerlijk' en denk ook dat ze bang was grip te verliezen. Ondanks dat heeft de vakbond gezorgd voor rusttijden tussen eind voorstelling en begin volgende dag, ontslagbescherming, etc.... Mevrouw was niet blij met onze actie (weet niet meer wie er meer in zaten, we waren met z'n drieen) en dat hebben we geweten! Werden genegeerd en moesten ervoor boeten. Over democratie gesproken! Ben niet verbitterd, het was destijds 'normaal'."

"Was het niet ergens rond '68 (dacht ik) dat enkele voortrekkers binnen de groep hun collega's probeerden over te halen zich aan te sluiten bij een vakbond? Om de verdeel en heers strategie van Mevrouw te doorbreken. Want die was niet misselijk. Het was het jaar 1968! Men stond overal elders op de barricaden! Wij merkten daar niet veel van. Bij ons hing een eventuele verhoging van je salaris als nederig corps de balletmeisje af van je vermogen tot tranen plengen tijdens je contract bespreking met Mevrouw. Het kostte enige moeite om de collega's te overtuigen van de noodzaak van lidmaatschap, herinner ik me. Maar het lukte: op een gegeven moment was 60% lid en kon Mevrouw haar dreigement: 'degene die het waagt lid te worden, wordt op staande voet ontslagen!', niet uitvoeren. Wat een overwinning! We gingen kort daarop op tournee. Was het Spanje? Portugal? Hoe dan ook, de voortrekkers van het vakbond gebeuren werden als straf in hotels voor vrachtwagenchauffeurs gedumpt alwaar in het bad stront dreef... De outcasts dreigden daarop met een staking. En dat was natuurlijk enigszins bezwaarlijk voor de continuiteit van een balletgroep op tournee. We zijn toen overgeplaatst naar een betere lokatie. Ja ja... those where the days...."

  • Marcelle Meuleman laat zich elders nog verder uit, over hoe zij zich door Mevrouw behandeld voelde:

"Gaskell wanted to 'crush' me. I still don't know why, but she was after me all the time, critiquing and yelling and even hitting me... I went up to her office one's to ask her to fire me, if she hated me so much. She wouldn't. Gaskell changed me in a insecure and nervous wreck. Ruined my love for dancing."

"What a sad story about your experience with Mme. Gaskell! I cannot understand it, but I know of other people who had unfortunate experiences with her. I believe it must have been that she actually saw something special in you but used that old fashioned negative approach thinking that was the way to get the most out of a person, which is a myth of course, very old school. Maybe another generation before ours would have responded well, but no, it was wrong for us and continues to be wrong to this day. It was probably always wrong, but people didn't know any better."

  • Kathleen Smith verwoordt verder haar gevoel over Mevrouw en haar artistieke staf:

"I have Mme. Gaskell to thank for having confidence in me (heaven knows why) and giving me great opportunities, Mme. Orlovskaya for teaching me what work and total dedication means and Roland Casenave for patience and methodical rehearsals."

  • Kathleen onderstreept later nogmaals over hoe ze zich gesteund voelde door Mevrouw:

"I used to dance the Waltz Girl when we had Présages in our repertoire in 1962-63. I always felt exhausted afterward, but loved the music and the steps so much. I remember that in one of our performances in Monte Carlo at Christmastime (there are a lot of stories about that tour; some can be told, some not), Mme. Gaskell was standing next to me in the wings during the second movement. Marianne Hillarides, Peter Appel and Sylvester Campbell were dancing the leads. She told me that if I worked very hard, one day I could become a dancer like Marianne. It was the first time she said something to encourage me. I pretty well floated through the Waltz for the first time with a bit of strength. She could be so supportive!"

  • En specifiek spreekt Kathleen over Mevrouw met betrekking tot de voorbereiding voor haar vertolking van Odette-Odile:

"We were so fortunate to have great Russian coaches for several years leading up to the production of Swan lake. The soloists first danced either Odette or odile and then much later, the whole role. Mme. Gaskell spent many rehearsals helping me prepare for the dual role about a year after the russians left. She was very encouraging and supportive. I will always remember her with great respect, and her influence on my development."

  • Piet Hooftman (1964-1968), is weliswaar niet op onze Faceboek-pagina, maar ik heb contact met hem via e-mail. Een van de eerste dingen waarover hij sprak met betrekking tot de reünie, was dat hij graag een borstbeeld of iets dergelijks van 'Mevrouw' in het Muziektheater zou willen zien, als eerbetoon. Hij was bang dat er verder niets ter ere van haar zou worden gedaan. Het schilderij met het portret van Mevrouw, dat in de Stadsschouwburg hangt, vond ze zelf afschuwelijk, zei hij.

Ik heb hem uitgelegd dat een heleboel officieel gedoe bij diverse instanties zou betekenen en dat me de kans erg klein leek dat een verzoek daartoe zou worden toegestaan, de situatie in het Muziektheater een beetje kennende. Overigens eerder al had Connie Burgemeestre ook de wens voor een mooi borstbeeld uitgesproken, om dat lelijke schilderij te kunnen vergeten. Toen er echter op 17 september ook een rondleiding in de Stadsschouwburg werd georganiseerd, had Piet meteen het voorstel om aldaar dan een bloemenhulde aan Mevrouw Gaskell te brengen. De directie van de Stadsschouwburg had geen enkele moeite om daar toestemming voor te verlenen en zo bracht Piet voor eigen rekening een prachtig wit bloemboeket mee, dat vervolgens enige dagen onder haar portret aldaar heeft gehangen, als zijn persoonlijke eerbetoon aan: de moeder van HNB, een unieke vrouw, zoals hij het uitdrukte.

  • Kathleen Smith had de volgende mening over het portret van Mevrouw in de Stadsschouwburg:

"The portrait captures a certain audacity, a part of Mme. Gaskell's complex personality!"

"In tegenstelling tot Presser, die een goed oog had voor het juiste tempo voor de dansers maar die daarmee waarschijnlijk de muzikale wetten overtrad. Zo niet Hans Vonk. Ik herinnerer me een conflict tussen Gaskell en Hans over Symphonie in C. of was het Serenade? Ik weet het niet meer precies. Hoe dan ook, wij dansers renden, onder bezielende muzikale begeleiding van Hans, ons de benen uit het lijf om zijn dirigeer tempo bij te houden. De muziek klonk mooier dan ooit vanuit de orkestbak, alleen op het toneel werd het ballet min of meer een broddellapje. Het moest echt langzamer, eiste Gaskell. Onmogelijk, stelde Hans, de kwaliteit van de muziek stond voorop. Ze kregen natuurlijk mot, maar Hans hield voet bij stuk. Hij heeft het dan ook niet zo lang volgehouden bij HNB."

"Maar één ding is zeker. Het was in mijn geval zeker niet Sonia Gaskell. Integendeel, ze heeft mij daarna heel erg gesteund door mij werk te geven. Bij haar choreografieën, buiten HNB om heeft ze mij er altijd bij gehaald. Daarom kan ik weinig kwaads over haar horen. Ze kon wel hel hard overkomen als ze je wat toeschreeuwde, maar als het er op aan kwam had ze een heel klein hartje."


Terug naar 50 jaar Het Nationale Ballet