Vlooientheater

Reclameprent voor een Nederlands vlooientheater, ca. 1930

Het vlooientheater of het vlooiencircus, is een oude kermisattractie waarbij vlooien verschillende trucs uitvoeren zoals kleine voorwerpen voorttrekken, draaimolens in beweging zetten of het schieten op een doel. In de periode van 1830 tot 1930 was het vlooientheater een van de standaard attracties op kermissen en jaarmarkten.

Historie

Al in de zestiende eeuw merkte de Londense edelsmid Mark Scaliot de enorme sprongkracht van de mensenvlo op en in 1578 bond hij een hangslot achter een vlo dat het beestje vervolgens voorttrok. Een eerste echt vlooientheater wordt aan de Engelse Bertolotto toegeschreven. Vanaf 1833 werd er onder de noemer ‘industrious fleas’ voor zijn voorstelling geadverteerd. Hij reisde door zowel Europa als de Verenigde staten en in 1841 was hij te zien in “Het wapen van Bern” op het Amsterdamse Spui. In zijn Histoire de la Puce schreef hij over zijn vlooientheater en dat hij bij toeval had ontdekt dat een vlo het springen af kan leren. In de eeuw hierna was het vlooientheater een vast onderdeel van de meeste kermissen en jaarmarkten.

Techniek

Vlooien zijn insecten die reageren op omgevingsomstandigheden zoals licht, trillingen en warmte. Voor het vlooientheater zijn alleen de vrouwtjes van de mensenvlo goed geschikt; de mannetjes en andere soorten vlooien zijn te zwak. De vlooienman hield zijn vlooien in leven door hen met zijn eigen bloed te voeden. Voor de trucjes waren twee soorten vlooien nodig: springers en lopers. De springers werden bijvoorbeeld op een kleine licht bal geplaatst. Bij hun sprong zouden ze de bal zodoende wegschieten. Van nature kunnen vlooien niet lopen. Voor het circus werden ze dus geïmmobiliseerd.

Er waren verschillende manieren om ervoor te zorgen dat de vlooien niet meer konden springen. De eerste manier is door de vlo in een doosje met een glazen plafond te zetten. Omdat zij dan onmogelijk konden springen, moesten ze wel lopen. Hierdoor raakten hun springspieren onderontwikkeld. Een andere manier was het leggen van een draadje om hun nek waardoor ze niet meer konden wegspringen. Zodra de vlooien liepen, werd er een draadje rond hun borst gebonden waarmee ze vervolgens verschillende rijtuigjes konden voortrijden. De vrouwelijke mensenvlooien waren zo sterk dat ze tot wel veertig keer hun eigen gewicht konden trekken.

Het werk van de vlooien werd door de jaren heen op verschillende manieren aanschouwd. Enerzijds werden er soms zeer menselijke kenmerken aan de vlooien-acteurs toegeschreven:
“Niet iedere vloo is geschikt om voor het publiek op te treden. Zoo zijn er b.v. kleine artiesten, die zoo gauw ze voor het voetlicht komen, tooneelkoorts krijgen en stijf op den grond gaan liggen. Zonder het schelle licht zijn zij echter begaafde artiesten. Is een vloo voor het tooneel geboren, dan wordt zij dadelijk speellustig, wanneer men haar op het tooneel zet. Terstond begint zij met de requisieten te spelen en poogt een collega, die zij er aantreft van haar plaats te verdringen.”

Ook waren er bekende vlooien die zeer lange tijd bij hetzelfde theater werken, zoals ‘Keesje de Melkboer’ van Selbach.
Anderzijds werd er ingegaan op het lijden van de vlooien. Omdat zij niet gewend waren te lopen, sleten hun pootjes heel snel. Zo zou Henry van Dillen in een seizoen driehonderd vlooien nodig hebben gehad.

Uitsterven vlooientheater

Na de Tweede Wereldoorlog werd de leefomgeving van de mensenvlo steeds meer bedreigd. De mensenvlo kan zich namelijk alleen voortplanten wanneer deze zich voedt met mensenbloed. De voornaamste redenen voor het uitsterven waren de toegenomen hygiëne, de afgenomen vochtigheid van de Nederlandse huizen en de toename in het gebruik van bestrijdingsmiddelen. De schaarste van de mensenvlo zorgde ervoor dat de prijs van vlooien steeds hoger werd: waar een vlo na de Tweede Wereldoorlog nog 25 cent kostte, liep dit op tot wel 25 gulden per vlo. Steeds meer kermisexploitanten met een vlooientheater zagen zich dan ook genoodzaakt met een andere kermisattractie te gaan werken.
Op recentere kermissen, circussen en parades is soms nog een vlooientheater te zien. Vaak wordt hier echter gebruik gemaakt van mechanische vlooien of is er sprake van een “doen-alsof”.

Trivia

• In 1965 bracht Het Cocktailtrio, bestaande uit de artiesten Ad van der Gein (pianist), Tonny More (zanger-gitaris) en Carel Alberts (bassist), het nummer “Vlooiencircus” uit. Vooral de laatste zin ‘Die zien we nooit meer… terug!’ zal veel mensen bekend voorkomen.