Aktie Notenkraker in context
Theaterwetenschapper Eva van der Weerd deed in het kader van het Opera-thema op de Theaterencyclopedie onderzoek naar een belangrijke gebeurtenis binnen de operawereld: Aktie Notenkraker. In dit artikel kijkt ze terug op de gebeurtenissen toentertijd en trekt ze parallellen naar het nu. 15 juni 2020
Het Holland Festival is weer van start gegaan: dit jaar in een volledige online editie met livestreams, podcasts en vooraf opgenomen registraties van voorstellingen. Ongetwijfeld wordt het een unieke editie, maar waarschijnlijk lang niet zo spraakmakend als vorig jaar, toen er een strijkkwartet in vier helikopters boven het Westergasterrein vloog voor het derde deel van Stockhausens aus Licht. NRC doopte aus Licht ‘Hét muziektheaterevenement van 2019’, maar in de aanloop van het project kwam er veel kritiek en werd er zelfs een petitie opgesteld om de voorstelling tegen te gaan. Tegenstanders achtten het project te ontoegankelijk en te duur, en moreel onjuist vanwege uitspraken van de componist rondom 9/11. Toch ging het project door en de zorg dat er niet genoeg geïnteresseerden zouden zijn, bleek onterecht: er kwamen ruim negenduizend bezoekers op af.
Het is zeker niet de eerste keer dat de organisatie van het Holland Festival zoveel kritiek kreeg op haar operaprogrammering. Ruim een halve eeuw geleden zorgde de opera Reconstructie voor grote ophef, nog voordat het stuk werd uitgevoerd. Uiteindelijk leidde dit zelfs tot Kamervragen.
Reconstructie
In de aanloop naar het Holland Festival in 1969 stelde voorzitter van De Nederlandse Operastichting Maurice Huisman om een groep jonge componisten en schrijvers te vragen een moderne opera te schrijven. Louis Andriessen, Reinbert de Leeuw, Misha Mengelberg, Peter Schat en Jan van Vlijmen vormden samen met schrijvers Harry Mulisch en Hugo Claus het artistiek collectief dat deze opera zou maken. Allemaal stonden ze bekend als moderne, politiek geëngageerde makers. Collectieve samenwerkingen waren nog niet gebruikelijk, maar de groep ging het experiment graag aan.
Gegrepen door de oorlog in Vietnam en de provobeweging was het al snel duidelijk dat de groep een stuk wilde schrijven met anti-Amerikaans sentiment en het thema ‘de revolutie’. Omdat ‘Revolutie’ een te directe titel was, koos het collectief voor een woord met een soortgelijke klank en associatie: Reconstructie. Het zou een ode worden aan het communisme en Che Guevara. Cuba stond symbool voor alle landen die onderdrukt werden door het imperialisme van de Verenigde staten. Zo leverden de makers indirect ook kritiek op de situatie in Vietnam.
Het stuk wordt een zeer vrije bewerking op Mozarts Don Giovanni, waarbij het titelpersonage staat voor de VS, die de landen in Zuid-Amerika verovert zoals Don Juan dat met vrouwen doet. Op het podium in Carré wordt tijdens de voorstelling een elf meter hoog standbeeld van Guevara opgebouwd. Ramses Shaffy en Natascha Emmanuels maken onder andere deel uit van de cast.
Tijdens het repetitieproces verschijnt er kritiek vanuit De Telegraaf, met als gevolg veel brieven naar de overheid van bezorgde belastingbetalers. Minister van Cultuur Marga Klompé krijgt Kamervragen: Mag een stuk dat zich afzet tegen bondgenoot Verenigde Staten wel opgevoerd worden van belastinggeld? Ze verdedigt de makers en hun vrijheid van meningsuiting. Wanneer de opera in première gaat, zit ze op de eerste rij. De makers zijn haar dankbaar, ook al wil ze zelf weinig loslaten over wat ze van de opera vond. (Zie de video onderaan voor dit interview)
Naast de kritiek op de verheerlijking van Cuba en het communisme, is er ook ophef om het feit dat Emmanuels naakt op het toneel verschijnt. Dit is eind jaren ’60 nog niet gebruikelijk op het toneel, maar zal hierna snel zijn weg vinden in het Nederlandse theaterveld.
Aktie Tomaat
Reconstructie staat uiteraard niet op zichzelf in zijn radicale vernieuwing. In oktober 1969, enkele maanden na de opvoering van deze opera, gaat Aktie Tomaat van start, dat de geschiedenis is ingegaan als hét omslagpunt in het Nederlandse theater. Het protest kwam voort uit grote onvrede op het vastgeroeste theaterbestel, dat geen ruimte voor engagement of experiment op het toneel bood. Er wordt veel toegedicht aan deze gebeurtenis: de opkomst van een groot aanbod aan kleine gezelschappen, experimenteel theater, sociale en geografische spreiding, en een eerste poging tot reflectie op een gesubsidieerd theaterbestel.
Onder andere Harry Mulisch, die meeschreef aan Reconstructie, was actief betrokken bij Aktie Tomaat. Ondertussen zaten de vijf componisten ook niet stil. Het ene protest ontketende het ander en een kleine maand later, op 17 november 1969, verstoorden Andriessen, de Leeuw, Schat, van Vlijmen en Mengelberg samen met Mulisch en nog ruim dertig andere activisten het Concertgebouworkest en dirigent Bernard Haitink.
Deze gebeurtenis ging de geschiedenis in als Aktie Notenkraker; het groepje betrokken componisten als Notenkrakers. Hun boodschap: meer actualiteit in de programmering van het Concertgebouw en andere gevestigde instellingen en meer waardering voor moderne, experimentele muziek in plaats van de enorme aandacht die ging naar laatromantische en oude klassieke muziek.
Gevolgen
Anders dan bij Aktie Tomaat bleef een grote confrontatie in de muziekwereld uit. Bij de debatten die werden georganiseerd rondom Aktie Notenkraker konden de gemoederen hoog oplopen, maar uiteindelijk veranderde het Concertgebouw weinig in hun programmering. Er was immers al aandacht voor moderne muziek, alhoewel vaak in de vorm van aparte series in plaats van in de hoofdprogrammering. Ook na Aktie Notenkraker bleef het Concertgebouw op deze manier aandacht schenken aan moderne muziek.
Wel heeft de actie ruimte gemaakt voor de ensemblecultuur. Er kwam meer subsidie vrij voor nieuwe muziekensembles, die moderne muziek gingen uitvoeren (er was immers meestal geen volledig symfonieorkest nodig). Moderne ensembles zoals De Volharding, Asko, het Nieuw Ensemble en Schönberg zijn ontstaan in de periode na Aktie Notenkraker. Het Nederlandse muzieklandschap ontwikkelt zo een rijke ensemblecultuur die internationaal gewaardeerd wordt.
Aan het begin van dit theaterseizoen herdachten we Aktie Tomaat op zijn vijftigste jubileum. Het leek een afscheid: het Allard Pierson Museum besloot om nog eenmaal uitgebreid het bronmateriaal onder de loep te nemen, met ooggetuigen en niet-schriftelijke bronnen erbij, voordat de gebeurtenis uit het collectieve geheugen vervaagt. ITA organiseerde een bijeenkomst waarop de tomaat begraven werd, want in de woorden van organisator Alexander Nieuwenhuis: “Zo lang als Aktie Tomaat de referentie blijft, heeft een nieuwe generatie te weinig ruimte om een eigen vorm van protest of vernieuwing te vinden. En dat terwijl deze tijd zo veel reden geeft tot protesten en het neerhalen van bastions.”
Staat de componisten hetzelfde te doen voor muziek en opera? Moet het Holland Festival volgend jaar Reconstructie deconstrueren, zodat we de barricade op kunnen voor vernieuwing? Misschien is dat de manier om te kunnen strijden tegen een subsidiestelsel dat wederom gedomineerd wordt door de grote gezelschappen, of om de blinde vlekken uit de geschiedenis van muziek en opera onder de aandacht te brengen.
Video
Het televisieprogramma Andere Tijden maakte onderstaande documentaire over de opera en sprak met verschillende makers.
Uit deze uitzending is ook het interviewfragment met Marga Klompé afkomstig: