Theaterruimte

Theater vindt altijd plaats in een ruimte die gemarkeerd wordt door de scheiding tussen publiek en het podium. Die ruimte kan een traditioneel of modern theatergebouw zijn. Maar het kan ook een gebouw zijn dat oorspronkelijk niet als theater bedoeld is, maar voor een bepaalde productie als zodanig in gebruik is genomen. Tenslotte kan het om een willekeurige plek gaan die door een optreden de functie van theaterruimte krijgt (straattheater). De aard van de relatie tussen het publiek en het podium is variabel, maar gaat, zo stelt Patrice Pavis, terug op twee basisprincipes: dat van de cirkel en dat van de lijn. De cirkel verwijst rechtstreeks naar de rituele oorsprong van het theater. We vinden hem terug in de klassieke, Griekse openluchttheaters, maar ook in het circus, en bij optredens van straatartiesten. In de theaters die in de zeventiende eeuw, naar Italiaans voorbeeld overal in Europa verrezen, en die nog steeds dominant zijn, wordt het principe van de lijn gehanteerd. In deze ‘kijkdozen’, waarin, aanvankelijk met behulp van (perspectivisch) geschilderde coulissendecors (zie aldaar), de hele wereld kon worden gerepresenteerd, kwamen de ideale zicht- en luisterlijnen samen in de zogenaamde ‘place du prince’: de stoel waar de vorst zat, recht tegenover het toneel. Vanaf die plek was de illusie optimaal. Daarbij werd op deze manier de sociale hiërarchie bevestigd. Niet alleen het toneel, ook de heerser en zijn gevolg bevond zich in het centrum van de aandacht (zie ook Vorstelijke loge). In de twintigste eeuw is er, in nieuwe, vaak veel kleinere theaterzalen, op alle mogelijke manieren met de verhouding tussen toeschouwers en podium geëxperimenteerd. Kenmerkend voor de moderne vlakkevloertheaters, of black boxes, is dat er geen toneellijst en geen verhoogd podium meer is. Er is dus geen sprake meer van een architectonisch benadrukte scheiding tussen publiek en performers, en de toeschouwers kijken neer op de toneelvloer. Daarbij kan in dit soort zalen de publieksopstelling worden gevarieerd en is er (dus) ook geen sprake meer van een gefixeerde relatie tussen publiek en podium. De meest extreme vorm is die waarbij de twee elkaar volledig overlappen en de voorstelling zich tussen de toeschouwers afspeelt (environmental theater).