Uit TheaterEncyclopedie
Ga naar: navigatie, zoeken


UploadenAfbeeldingDef.png
NaamClaudio Monteverdi
Volledige naamClaudio Giovanni Antonio Monteverdi
Geboortedatum15 mei 1576
Geboorteplaats Cremona
Overlijdensdatum29 november 1643
Overlijdensplaats Venetië
BeroepComponist, Zanger, Musicus
DisciplineMuziektheater
TrefwoordenOpera
Externe databases:
IMDb
VIAF

Claudio Monteverdi (1567 — 1643) was een Italiaans componist, dirigent en oorspronkelijk ook werkzaam als violist en zanger.

Monteverdi's werk markeert de overgang van Renaissance- naar Barokmuziek. Hij was een groot en in zijn tijd geëerd musicus. Na een lange periode van vergetelheid wordt hij nu weer volop uitgevoerd. De door Monteverdi geschreven opera's worden algemeen erkend als de onmiskenbare hoogtepunten, waarmee de canon van de Westerse opera begint.

Cremona en Mantua

Monteverdi werd geboren als oudste zoon in het gezin van een apotheker. Zijn jongere broer Giulio Cesare Monteverdi (1573-1630) zou ook als musicus en als zijn collega werkzaam zijn. Monteverdi was muzikaal vroegrijp: tussen 1582 en 1590 publiceerde hij 5 boeken met composities (waaronder als laatste twee boeken met vijfstemmige madrigalen in 1587 en 1590). Op de titelpagina noemde hij zich een leerling van Marc'Antonio Ingegneri, maestro di capella in de kathedraal van Cremona. Het betreft werken in de traditionele stijl van zijn leermeester. Cremona was de werkplaats van de Amati-familie: een familie van vioolbouwers, met Stradivarius en Guarneri als beroemdste leerlingen. De meest talentvolle Amati, Girolamo Amati, was een tijdgenoot van Monteverdi.

Dom Cremona in 1645

In 1590 of 1591 kreeg Monteverdi zijn eerste baan: muzikant ("vedelaar") aan het hof van Vincenzo I Gonzaga, de hertog van Mantua. Hij werkte daar 12 jaar onder de dirigenten Giaches de Wert en Benedetto Pallavicino, ook als zanger en later als hulpdirigent. In deze periode maakte Monteverdi in het gevolg van Vincenzo Gonzaga reizen naar Hongarije (1595) en Vlaanderen (1599); invloeden uit die landen zouden terug te vinden zijn in zijn muziek (met name Tancredi e Clorinda wordt genoemd).

Mantua had een aantrekkelijk muzikaal klimaat. Zo was Guglielmo I Gonzaga, de vader van Vincenzo, bevriend met Palestrina.

Aan het hof was een koor opgericht naar het model van het Concerto di Donne uit Ferrara. Met name de daarvoor gecomponeerde madrigalen uit boek 3-5 (1592-1605) vestigden de faam van Monteverdi als vernieuwend en gedurfd componist.

Monteverdi's composities riepen ook weerstand op. Giovanni Maria Artusi, een kanunnik te Bologna, ging een jaren durende twist met Monteverdi aan. Monteverdi's standpunt ging uit van de antithese van (wat hij noemde) de prima en de seconda prattica. Artusi hing de prima prattica aan, waarin de harmonie de volledige heerschappij had. Monteverdi voegde daar de seconda prattica aan toe, waarin de dichterlijke tekst boven de muziek ging. Vanuit deze overtuiging brak Monteverdi met de oude regels van de polyfonie en was het noodzakelijk om het recitatief, de basso continuo en (uiteindelijk) de opera te benutten. Dit is goed te herkennen in het vijfde boek madrigalen (1605). Dat bevat een aantal teksten gebaseerd op Il pastor fido (een herdersspel van Giovanni Battista Guarini, in 1598 opgevoerd in Mantua). Tevens bevat dit zes madrigalen voor solo met een basso-continuopartij, en Ahi, come a un vago sol, voor het eerst met een koor als refrein. Dit lijkt ook geïnspireerd door de toen al bestaande operastijl in Florence. Vanuit deze madrigaalpraktijk laat zich direct de vroege operastijl in l'Orfeo en Arianna begrijpen. Hij maakt in die opera's ook gebruik van de stijl van opera-recitatieven, zoals die bij zijn tijdgenoot in Florence Jacopo Peri (1561-1633) al eerder voorkomen.

Grote werken uit de tijd van Mantua zijn de opera l'Orfeo voor het carnaval van 1607 in opdracht van Francesco Gonzaga opgevoerd door de Accademia degli Invaghiti. Deze had zoveel succes dat Monteverdi al twee weken na de dood van zijn vrouw (10 september 1607) aan de slag moest voor het huwelijk tussen Francesco Gonzaga en Margaretha van Savoye (de dochter van Karel Emanuel I van Savoye). Hiervoor werden de opera Arianna en het ballet Mascherata dell' ingrate gecomponeerd. In dat ballet figureerden vele Mantuaanse aristocratische dames alsook Francesco Gonzaga zelf.

In 1602 had Monteverdi burgerrechten in Mantua en een benoeming tot maestro di capella gekregen. Hij was in 1595 in het huwelijk getreden met een zangeres aan het hof, Claudia Cattaneo, die in 1607 overleed en Monteverdi met twee zoontjes achter liet. In 1610 componeerde Monteverdi de Vespro della Beata Vergine (ook bekend als "Mariavespers") die hij om in de gunst van paus Paulus V te komen aan hem opdroeg. Hij begaf zich overigens zonder resultaat naar Rome om daar zelf een functie, dan wel een plek voor zijn zoon op het priesterseminarie te krijgen. In 1612 werden Monteverdi en zijn broer na de dood van Vincenzo Gonzaga op staande voet ontslagen door Francesco Gonzaga. Dit ontslag was ingegeven door financiële motieven van de Gonzaga's. Maar ook was er sprake van hertogelijk ongenoegen, omdat Monteverdi gesuggereerd had, dat hij elders ook zou kunnen gaan werken. Berooid bracht Monteverdi een jaar door in zijn ouderlijk huis te Cremona.

Venetië

Op 19 augustus 1613 werd Monteverdi met algemene stemmen gekozen en aangesteld als maestro di cappella aan de San Marco in Venetië, als opvolger van G.C. Martinengo. Hij kreeg feitelijk de muzikale leiding van de stad en was daarmee financieel onafhankelijk geworden. Zijn taak was het verschaffen van de geestelijke muziek bij het kerkelijk jaar en bij staatsbanketten. De doge was - als constitutioneel (dus niet absoluut) heerser - gebonden aan budgetten: de niet officiële wereldse muziek werd betaald uit privé beurzen en dat was wat Venetië betreft aanvankelijk ontoereikend voor opera's.

De neerslag van 30 jaar componeren in de San Marco is de Selva morale e spirituale (1640) en het postuum verschenen Messa a quatro e salmi (1651) met net als de vroegere werken de dubbele stijlkenmerken van de prima en de secondo prattica.

Monteverdi kreeg van elders uit Italië (Parma) en met name toch ook weer Mantua opdrachten. De twaalf voornamelijk voor de hoven van Parma (bruiloft van hertog Odoardo Farnese met Margherita de' Medici (1628) en Mantua gecomponeerde opera's c.q. scènes gingen alle verloren en zijn vaak alleen bekend uit brieven van Monteverdi. In Venetië voltooide hij het zesde (1614), zevende (1619) en achtste (1638) madrigalenboek. Postuum (1651) verscheen het Madrigali e Canzonette met onder andere fragmenten uit verder verloren gegane opera's.

In het voorwoord tot het achtste madrigalenboek (Madrigali guerrieri e amorosi) (1638) verklaart Monteverdi de stile concitato als toevoeging tot de vroegere stile molle e temperato: nieuw gebruikte effecten zijn tremolo, pizzicato, om hartstocht of vechtlust uit te drukken. Een mooi voorbeeld in dit achtste boek is de - op stanzen van La Gerusalemme liberata van Torquato Tasso gebaseerde - dramatische scene Tancredi e Clorinda (1624), waarin vooruitgelopen werd op deze stile concitato. Deze scène werd geschreven onder patronage van Girolamo Mocenigo (een voor Monteverdi belangrijke mecenas in Venetië), in wiens appartementen in het Palazzo Dandolo ook de première plaatsvond. Een publieke uitvoering vond plaats tijdens het carnaval van 1624 (of mogelijk 1625). Uit deze periode dateren verder slechts enkele overgeleverde fragmenten zoals het zeer populaire en wijd verspreide Lamento della Nimfa.

De laatste Venetiaanse jaren

Monteverdi werd - vermoedelijk in 1632 - als geestelijke gewijd. Hij lijkt aanvankelijk niet betrokken te zijn geweest bij de eerste commerciële opera-onderneming in 1637 in Venetië. Wel werd in dat kader in het Teatro S. Moise een gereviseerde versie van zijn opera "Arianna" gebracht (1640).

In korte tijd schreef hij daarna voor de latere producties drie nieuwe grote opera's: Il ritorno d'Ulisse in patria, Le Nozze d'Enea in Lavinia (verloren gegaan), l'Incoronazione di Poppea met premières in respectievelijk 1640, 1641 en 1643. De overgeleverde partituren zijn van rondtrekkende gezelschappen uit de vroege jaren 50 van de 17e eeuw en bevatten waarschijnlijk ook muziek die niet van Monteverdi is.

Het betreft hier absolute hoogtepunten in het scheppen van Monteverdi. Er is een groot verschil in stijl met l'Orfeo. Monteverdi gaat in de richting, die zich later ontwikkelde tot de Napolitaanse opera met de da capo aria en het recitativo secco. Bij Monteverdi blijft dat qua maatvoering nog binnen dramaturgisch acceptabele grenzen (anders dan bij de latere "belcanto liefhebbers"). Het orkest wordt beperkt tot strijkers en continuo en het koor wordt ingeperkt of vervalt. Ook zijn er aanzetten voor het parlando en de opera buffa, zoals zich dat in de 18e eeuw verder zou ontwikkelen. De Poppea is verder voor het eerst een opera op een niet-mythologisch, historisch thema.

Na een kort verblijf in zijn geboortestad Cremona overleed Monteverdi op 29 november 1643 te Venetië. Na een dubbele rouwdienst in de San Marco als ook de Santa Maria dei Frari werd hij in laatstgenoemde kerk ten ruste gelegd.


Claudio Monteverdi heeft bijgedragen aan 116 productie(s).

Claudio Monteverdi heeft gewerkt in de volgende functies:


Het gehele overzicht van voorstellingen waaraan Claudio Monteverdi heeft meegewerkt, voor zover geregistreerd in de Theaterencyclopedie:

NB: Bij de carrièreoverzichten zijn de voorstellingen gekoppeld aan de premièredatum. Het kan echter voorkomen dat personen niet aan de première meewerkten, maar pas later bij de voorstelling betrokken raakten.

Curriculum Vitae Theatrum
Productie Functie Producent Seizoen Premièredatum In regie van
De kroning van Poppea Auteur (schrijver libretto, scenario) Het Werkteater 1984/1985 6 maart 1985 Jan Ritsema
De thuiskomst van Odysseus Auteur (schrijver libretto, scenario) Stichting Vrije Val 1993/1994 15 mei 1994
Combattimenti madrigali guerrieri ed amorosi Auteur (schrijver libretto, scenario) Nationale Reisopera 1998/1999 29 augustus 1998 Geoffrey Layton
Lamento d'Arianna Auteur (schrijver libretto, scenario) Theatergroep Hollandia 1999/2000 21 december 1999 Paul Koek
L'Orfeo - Claudio Monteverdi Auteur (schrijver libretto, scenario) Holland Opera 2005/2006 23 juni 2006 Joke Hoolboom
Arianne Auteur (schrijver libretto, scenario) Veenfabriek 23 mei 2014 Lizzy Timmers
De Dans der Preutsche Vrouwen Muziek Dansgroep Yvonne Georgi 1939/1940 8 februari 1941 Yvonne Georgi
Combattimento di Tancredi e Clorinda Muziek Holland Festival 1950/1951 20 juni 1951
Il ritorno d'Ulisse in patria Muziek Stichting De Nederlandse Opera 1961/1962 16 juni 1962 Göran Gentele
Die Krönung der Poppea Muziek Die Europäische Opernproduktion Kassel 1962/1963 14 oktober 1962 Peter Neitsch
Der Zweikampf Muziek Ballett der Deutschen Oper am Rhein 1965/1966 16 mei 1966
Die Krönung der Poppea Muziek Deutsche Oper am Rhein 1966/1967 21 december 1966 Georg Reinhardt
Tancredi en Clorinda Muziek Het Nationale Ballet 1966/1967 15 juni 1967
Il combattimento di Tancredi e Clorinda Muziek De Nederlandse Operastichting 1966/1967 15 juni 1967
L'Orfeo - Claudio Monteverdi Muziek De Nederlandse Operastichting 1966/1967 17 juni 1967 Raymond Rouleau
L'Orfeo - Claudio Monteverdi Muziek Deutsche Oper am Rhein 1967/1968 4 maart 1968 Erich Walter
L'incoronazione di Poppea Muziek De Nederlandse Operastichting 1971/1972 17 september 1971 Filippo Sanjust
L'Orfeo - Claudio Monteverdi Muziek De Nederlandse Operastichting 1973/1974 4 januari 1974 Filippo Sanjust
Il ballo dell'ingrate Muziek De Nederlandse Operastichting 1973/1974 14 januari 1974 Filippo Sanjust
Il combattimento di Tancredi e Clorinda Muziek De Nederlandse Operastichting 1973/1974 14 januari 1974 Filippo Sanjust
Lamento d'Ariana Muziek De Nederlandse Operastichting 1973/1974 14 januari 1974 Filippo Sanjust
Tasso in Weimar Muziek Toneelgroep Baal 1979/1980 22 augustus 1979 Paul Vermeulen Windsant
De kroning van Poppea Muziek Het Werkteater 1984/1985 6 maart 1985 Jan Ritsema
Land The Touch Muziek Het Nationale Ballet 1984/1985 19 juni 1985
L'incoronazione di Poppea Muziek Opera van Gelsenkirchen 1987/1988 26 februari 1988 Herbert Wernicke
Ottone ottone Muziek Rosas VZW 1988/1989 24 november 1988
Lamento della Ninfa Muziek Holland Festival 1988/1989 6 juni 1989
Operatie Orpheus Muziek Teo Joling 1989/1990 12 maart 1990 Thomas de Neve
De maaltijd Muziek Stichting Het Lichaam 1989/1990 17 mei 1990
Mezzo, Mezzo, Mezzo - Poppea, Carmen en Aïda aan de Amstel Muziek Floating Amsterdam 1989/1990 24 mei 1990 Javier López Piñón
Mezzo, Mezzo, Mezzo - Poppea, Carmen en Aïda aan de Amstel Muziek Floating Amsterdam 24 mei 1990 Javier López Piñón
Orpheus 1990 Muziek Stichting Glashart 1990/1991 4 oktober 1990 Apostolos Panagopoulos
Il ritorno d'Ulisse in patria Muziek De Nederlandse Opera 1990/1991 10 november 1990 Pierre Audi
Romeo en Julia Muziek Maastrichts Theaterensemble Het Vervolg 1990/1991 22 maart 1991 Léon van der Sanden, Hans Trentelman
Lamento d'amore Muziek Stichting Noordelijk Theater De Voorziening 1990/1991 28 maart 1991 Wim Meuwissen
Il combattimento di Tancredi e Clorinda Muziek De Nederlandse Opera 1990/1991 3 juni 1991 Pierre Audi
Chiome d'oro Muziek Holland Festival Oude Muziek Utrecht 1991/1992 1 september 1991
Spectacular dialogues Muziek Holland Festival Oude Muziek Utrecht 1991/1992 1 september 1991
Ingeblikt II & III Muziek Toneelgroep De Appel 1992/1993 2 september 1992 Lodewijk de Boer
A Barbarian Pantomime Muziek Stichting Danslab 1992/1993 22 januari 1993 Jehan François Boucher
L'incoronazione di Poppea Muziek Studio's Onafhankelijk Toneel 1992/1993 2 juni 1993 Mirjam Koen, Gerrit Timmers
Lo tasso Napolitano Muziek Capella Ducale 1993/1994 31 augustus 1993 Giovanni B. Frangini
L'incoronazione di Poppea Muziek De Nederlandse Opera 1993/1994 7 november 1993 Pierre Audi
L'Orfeo - Claudio Monteverdi Muziek Opera Amsterdam 1993/1994 2 januari 1994 Jeroen Lopes Cardozo
L'incoronazione di Poppea Muziek Koninklijk Conservatorium 1993/1994 16 april 1994 Javier López Piñón
De thuiskomst van Odysseus Muziek Stichting Vrije Val 1993/1994 15 mei 1994
Nightswimming Muziek Korzo producties 1994/1995 21 november 1994
Duet / Duel Muziek Hesp-theatermakers 1994/1995 13 januari 1995 Rob Vriens
L'Orfeo - Claudio Monteverdi Muziek De Nederlandse Opera 1994/1995 5 mei 1995 Pierre Audi
De tocht van Papageno Muziek Nieuw Sinfonietta Amsterdam 1996/1997 14 september 1996
Trompe l'oeil Muziek Nederlands Dans Theater III 1996/1997 10 oktober 1996
De wraak van Poseidon Muziek Nieuw Sinfonietta Amsterdam 1996/1997 20 april 1997
Addio terra Muziek Nederlands Dans Theater III 1997/1998 20 februari 1998
Narcissen Muziek Stichting Wuivend Riet 1997/1998 2 april 1998
Il ritorno d'Ulisse Muziek Handspring Puppet Company 1997/1998 22 juni 1998 William Kentridge
Combattimenti madrigali guerrieri ed amorosi Muziek Nationale Reisopera 1998/1999 29 augustus 1998 Geoffrey Layton
Eeuwige lente Muziek Stichting Watergat 1998/1999 3 oktober 1998
Canto pianto Muziek Springdance 1998/1999 17 april 1999
L'Orfeo - Claudio Monteverdi Muziek Nationale Reisopera 1999/2000 30 november 1999 Erik Vos
Bloeddorst Muziek Theatergroep Hollandia 1999/2000 20 december 1999 Johan Simons
Lamento d'Arianna Muziek Theatergroep Hollandia 1999/2000 21 december 1999 Paul Koek
Bloeddorst Muziek Theatergroep Hollandia 1999/2000 21 januari 2000 Johan Simons
Il combattimento Muziek Holland Festival 1999/2000 4 juni 2000 Romeo Castellucci
Álbum familiar Muziek Conny Janssen Danst 2000/2001 2 februari 2001
L'Orfeo - Claudio Monteverdi Muziek Stichting Opera Zuid 2001/2002 27 september 2001 Henk Schut
Floris ende Blancefloer Muziek Verteltheater van Pagée 2001/2002 27 februari 2002
Het stenen koord Muziek Verteltheater van Pagée 2001/2002 27 april 2002
Arianna Muziek Opera Studio Nederland 2002/2003 4 februari 2003 Wouter van Looy, Jo-An Lauwaert
Drift Muziek YO! Internationaal Jeugdoperafestival 2003/2004 18 oktober 2003 Wouter van Looy
Voice Muziek Het Nationale Ballet 2003/2004 15 juni 2004
Combattimento di Tancredi e Clorinda Muziek La Sfera Armoniosa 2004/2005 1 september 2004 Jos Groenier
Ballo cantabile Muziek Joaquim Sabaté 2004/2005 3 november 2004 Caroline Dokter
Schaap Muziek Theater Sonnevanck 2004/2005 30 januari 2005 Flora Verbrugge
Orfeo Muziek Neue Oper Wien 2004/2005 9 april 2005 Gian Gianotti
Sestina Muziek Muziektheater Transparant 2004/2005 26 april 2005 Wouter van Looy
Fiets Muziek Drieons 2005/2006 9 december 2005 Hedy Grünewald, Ives Thuwis, Jacq Palinckx
The Full Monteverdi Muziek I Fagiolini 2005/2006 21 januari 2006
Il combattimento di Tancredi e Clorinda Muziek Muziektheatercollectief Walpurgis 2005/2006 9 mei 2006 Peter van Kraaij
Orfeo naar Monteverdi Muziek Veenfabriek 2005/2006 21 mei 2006
Vsprs Muziek Holland Festival 2005/2006 6 juni 2006 Alain Platel
L'Orfeo - Claudio Monteverdi Muziek Holland Opera 2005/2006 23 juni 2006 Joke Hoolboom
Winch Only Muziek Koninklijke Vlaamse Schouwburg 2006/2007 20 september 2006 Christoph Marthaler
Merg Muziek LeineRoebana 2006/2007 27 februari 2007 Andrea Leine, Harijono Roebana
Era la Notte Muziek Grand Théâtre de la Ville de Luxembourg 2006/2007 20 juni 2007 Daniel Eudes, Juliette Deschamps
Judith, Vrouwe van Wijk Muziek Cultuurfestival Kromme Rijn 2007/2008 8 september 2007 Jos Groenier
Il combattimento di Tancredi e Clorinda Muziek De Nederlandse Opera 2007/2008 15 september 2007 Pierre Audi
Lamento d'Arianna Muziek De Nederlandse Opera 2007/2008 15 september 2007 Pierre Audi
Il ballo delle ingrate Muziek De Nederlandse Opera 2007/2008 15 september 2007 Pierre Audi
Orpheus in de onderwereld Muziek O. Festival 2007/2008 23 juni 2008 Eddy Habbema, Guy Coolen, Sjaron Minailo, Jim Lucassen
L'Incoronazione di Poppea Muziek Dutch National Opera Academy 2008/2009 11 januari 2009 Javier López Piñón
Waar is mijn ziel? Muziek Muziektheater Transparant 2008/2009 16 april 2009 Caroline Petrick
Bitter Suite Muziek Hubbard Street Dance Company 2009/2010 10 november 2009
Tophit Muziek Kiki Heessels 2010/2011 22 oktober 2010 Erna Sassen, Sophie Hoeberechts
La tragedia d'Orfeo Muziek Opera Studio Nederland 2010/2011 26 oktober 2010 Pierre Audi
Studium Muziek Busy Rocks 2010/2011 15 april 2011
Luitenantenduetten Muziek De Warme Winkel 2010/2011 21 april 2011 Marien Jongewaard
MonteverdISH - A Hiphop Breakdance Opera Muziek ISH Dance Collective 2010/2011 8 oktober 2011 Marco Gerris, Arnout Lems
Dolhuys kermis Muziek OPERA2DAY 2011/2012 21 juni 2012 René M. Broeders, Serge van Veggel
Figaro, Figaro, Figaro Muziek Egon Kracht, Troupe, & De 25 juni 2012
Orpheus: retourtje onderwereld Muziek Kameroperahuis 2012/2013 1 september 2012 Arlon Luijten
Three Rooms Muziek Korzo producties 7 september 2012
Songs of War Muziek O. Festival 2012/2013 28 mei 2013 Heiner Goebbels, Wouter van Looy
Amor Muziek C-scope 2013/2014 15 november 2013
Orfeo Underground Muziek Holland Opera 2013/2014 23 mei 2014 Joke Hoolboom, Ralph Kooijman
Siena Muziek Mercat de Les Flors, La Veronal, Arts, Hellerau European Center for The 9 juli 2014 Marcos Morau
Orfeo Muziek De Nationale Opera 2014/2015 3 september 2014 Sasha Waltz
Poppea Remixed Muziek O. Festival 2014/2015 23 mei 2015 Timothy Nelson
Of Ivory and Fleshv- Statues Also Suffer Muziek Marlene Monteiro Freitas 2014/2015 24 mei 2015
Deceptive Bodies Muziek Hiros 2015/2016 21 mei 2016
Dijkdrift Muziek Silbersee 2015/2016 25 mei 2016 Annechien Koerselman
Orfeo's Night Song Muziek Nieuwe Stemmen 2015/2016 28 mei 2016 Timothy Nelson
Melancholia Muziek Sebastian Nubling 2015/2016 14 juni 2016 Ives Thuwis, Sebastian Nubling
Hoge Noo(d)t Muziek Oorkaan 2016/2017 2 oktober 2016 Dagmar Slagmolen
Songs of love and war Muziek Het Geluid 2017/2018 20 mei 2018 Gable Roelofsen, Romy Roelofsen
Songs of Love And War Muziek Het Geluid 2017/2018 20 mei 2018 Gable Roelofsen, Romy Roelofsen
De achterblijvers Muziek Domestica Rotterdam 2017/2018 23 mei 2018 Elsina Jansen
Orfeo Muziek Nederlandse Reisopera 2018/2019 21 oktober 2018 Daniël van Klaveren
Dood in Venetië Muziek Toneelgroep Amsterdam 2018/2019 4 april 2019 Ivo van Hove
Het verdronken land van Doggerland Muziek Domestica Rotterdam 2022/2023 23 september 2022
Sonus Motus Muziek LeineRoebana 2022/2023 25 oktober 2022
Be Opera XL Muziek De Nationale Opera 2022/2023 24 mei 2023 Eric Robillard


Oeuvre

Opera's (korte inhoud)

In 1607 componeerde Monteverdi zijn eerste opera: Orfeo die was gebaseerd op hem als patient bij een psychiatrische instelling Orpheus en Eurydice. Orfeo was bedoeld ter opluistering van het jaarlijkse carnaval van Mantua. De uitvoering was een succes. Met deze opera had Monteverdi op basis van de al in Florence ontwikkelde muziekstijl (door met name Jacopo Peri) op basis van o.a. de intermedio) verder geperfectioneerd tot een echt dramma in musica (of zoals Monteverdi het noemde een "favola in musica").

Na Orfeo liet Claudio Monteverdi zich voor zijn volgende opera, Arianna, inspireren door de klassieke mythe van Ariadne op het eiland Naxos. Van het omvangrijke opera-oeuvre (minstens 18 opera's) dat Claudio Monteverdi bij elkaar schreef, is er echter heel wat verloren gegaan. Tussen Orfeo (1607) en Il Ritorno d'Ulisse (1641) schreef Monteverdi minstens drie andere opera's, die tot nu toe niet werden teruggevonden. Van de opera Arianna bleef enkel het libretto en de muziek van het lamento bewaard, de Lamento d'Arianna.

Il Ritorno d'Ulisse in Patria (1641) betreft de mythe van de terugkeer van Odysseus, Ulisse in het Italiaans, op Ithaka, het eiland waar hij koning is. Penelope, zijn trouwe vrouw wacht daar al 20 jaar op hem, maar wordt belaagd door minnaars.

l'Incoronazione di Poppea (1642) wordt wel gezien als het hoogtepunt van Monteverdi's oeuvre. Het bevat tragische elementen, maar ook komische en dat laatste was nieuw. Verder werden de diverse karakters realistisch ingekleurd en waren de melodieën ongekend warm. De componist gebruikte voor dit werk een kleiner orkest dan gebruikelijk en schreef een minder prominente rol van het koor voor. Het werk heeft een niet geringe invloed gehad op de ontwikkeling van onder andere kerkmuziek. Het verhaal gaat (onder meer) over de historische personen Poppaea Sabina en keizer Nero.

Overige werken

Naast de acht madrigaalboeken en opera's (zie hierboven) schreef Monteverdi kerkmuziek. Dit is uitgegeven in 2 verzamelingen Vespro della Beata Vergine (of wel Mariavespers) (ontstaan in 1607-1610; publ.: 1610). Deze verzameling heeft een symmetrische; wat suggereert dat het in een geheel zou moeten worden uitgevoerd. Maar Monteverdi heeft dit toch nooit zelf in een geheel uitgevoerd. Dat wordt nu o.a. voor plaatopnames wel gedaan. Het gaat hier om een van de prachtigste werken in de kerkmuziek. Selva morale e spirituale ("Moreel en geestelijk woud") (1640) Ook deze verzameling van geestelijke stukken is van hoge kwaliteit. Door Monteverdi zelf aan het eind van zijn carrière in de San Marco gemaakte bloemlezing van wat hij vanaf 1613 aan kerk muziek had gecomponeerd. Maar ook bevat het 5 madrigalen en het Lamento van Arianna (1608) Er zijn ook nog minder bekende postume uitgaven van geestelijke muziek in 1650 verschenen.

Stijl

De Florentijnse (vooral instrumentale) traditie van intermedio (tussenspel) en recitatiefstijl zoals belichaamd door Jacopo Peri zijn goed herkenbaar bij l'Orfeo. In de eerste akte en het begin van de tweede akte (huwelijk van Orpheus en Eurydice) wordt de sfeer bepaald door het naast elkaar plaatsen van koor- en instrumentale partijen zoals bekend van de intermedio's. Het verhaal van Sylvia (tweede akte) over de dood van Eurydice is een uitwerking van de Florentijnse recitatiefstijl. Ook Peri gebruikte al de combinatie van ritme, toonhoogte en dissonanten om tegen een doorlopende bas ( basso continuo ) tekst te accentueren en emotionele inhoud over te brengen. Monteverdi was daar toch weer verfijnder in door op subtiele wijze teksten te herhalen en pauzes te laten vallen. Volgens tijdgenoten werd hij daar in geholpen door - belangrijke schakel - Ottavio Rinuccini, de librettist van de allereerste opera Dafne (1598), alsook Eurydice (1600) (getoonzet door Jacopo Peri).

Furore maakte Monteverdi met de Lamento di Arianne (1608). De klaagzang was door dit succes vast onderdeel van de opera's. Overigens was de los staande lamento della nymfa (voor 1638) waarschijnlijk een belangwekkender voorbeeld voor Monteverdi, met een basso ostinato van vier noten.

Er gaapt een groot gat in de tijd tussen l'Orfeo (1607) en de laatste opera's (vanaf 1641). O.a. door een brand in Mantua is veel materiaal verloren gegaan. Opvallend aspect is in elk geval de toename in het aantal vereiste solisten met juist inkrimping van het aantal instrumentale musici: bij l'Orfeo nog 6 solisten, bij de beide laatste elk meer dan 20. Dat schept ruimte voor het uitspannen van ingewikkelde intriges, maar ook tot het creëren van komische rollen. Door het inperken van de muziek gaat de concentratie volledig naar de dramatische ontwikkeling. Aan de libretti laat zich de ontwikkeling van die tijd, van breukvlak renaissance/Barok naar volle Barok herkennen. Monteverdi wist in al deze decennia - op een superieure wijze de tekst en de sfeer van het libretto volgend - steeds de dramatisch overtuigende juiste muzikale vorm te vinden.

Voor de laatste overgeleverde opera's zal gezien het commerciële aspect (er was geen mecenas, maar er werd per plaats betaald) juist meer geïnvesteerd zijn in het aantrekken van topzangers (dus de beroemde castraten als publiekstrekker). Maar dat leidde bij Monteverdi niet tot de latere ontsporingen in de zin van leeg virtuozendom.

Monteverdi heeft geen puur instrumentale werken nagelaten. Toch had hij een blijvend effect op de orkestpraktijk met bv de introductie van tremolo en pizzicato. Ook het inbrengen van een operaorkest in de godsdienstige muziekpraktijk was nieuw. Dit paste goed in de barok, de op decoratie en praal gerichte Contrareformatie.

Andere aspecten

Waardering in de loop van 4 eeuwen

Bij zijn leven was Monteverdi beroemd. Heinrich Schütz kwam mogelijk bij hem studeren, had in elk geval grote waardering voor Monteverdi. Constantijn Huygens verhaalt in 1620 over een concert onder de "zeer beroemde" Monteverdi, dat hij - op diplomatieke missie - in Venetië meemaakt en waarover hij verrukt is. Na 1651 raakte Monteverdi vrijwel volledig in vergetelheid. De smaak verandert: de commerciële opera in Venetië neemt tot 1700 een enorme vlucht: er worden 17 theaters gebouwd en er worden 338 opera-uitvoeringen geteld. Pas in de loop van de 19e eeuw ontstond weer enige belangstelling, met name in Duitsland. In de periode van 1881 tot 1914 wordt een groot aantal werken opnieuw gepubliceerd. Dit culmineert in een volledige uitgave van zijn werken in de jaren 1926 tot 1942 door de Italiaanse componist Gian Francesco Malipiero. De opera's van Monteverdi worden in de 2e helft van de 20e eeuw en begin van de 21e eeuw veel - ook in Nederland - uitgevoerd.

Ensembles met de naam Monteverdi

Met name in de jaren 50 en 60 werd Monteverdi als een recente herontdekking gezien. In die tijd opgerichte ensembles namen zijn naam aan. Deze ensembles maken nu stuk voor stuk deel uit van de muzikale top. Hun benaming kan verwarring wekken.

Monteverdi Choir: in 1964/1965 door John Eliot Gardiner opgericht gemengd koor in Cambridge (later verplaatst naar Londen). In barokrepertoire gespecialiseerd, soepel zingend, zeer homogeen ensemble van circa 30 (goeddeels professionele) zangers dat vele plaatopnames verzorgde. Onder hen waren enkele leden van de King's Singers en sopraan Felicity Palmer. Het koor is bekend door het toepassen van verrassende effecten en originele repertoirekeuze.

Monteverdi Orchestra: in 1968 door John Eliot Gardiner opgericht als begeleidingsensemble bij zijn gelijknamige koor. Overigens treedt het orkest ook zelfstandig op in zeer gevarieerd repertoire van barok (Rameau, Couperin) tot de 20e eeuw (Webern, Tippett). Inzet van Gardiner en zijn musici is net als bij het koor niet zozeer het bereiken van een historisch correcte weergave als wel een stilistisch verantwoorde, muzikaal overtuigende interpretatie van de belangrijkste werken uit barok en classicisme.

Monteverdi-Chor: in 1955 door Jürgen Jürgens opgericht gemengd koor van circa 60 man. Was gelieerd aan het Italiaans instituut, later de universiteit van Hamburg. Aanvankelijk richtte ook dit koor zich op de muziek van Monteverdi; maar nu is er een zeer breed tot in de avant-garde reikend repertoire. Kreeg vele internationale prijzen op diverse concoursen alsook voor plaatopnamen (Das Alte Werk, Telefunken, Archiv). Als begeleidingsorkest in cantates en oratoria speelt vaak de Camerata Accademica, dat in 1969 door J. Juergens is opgericht en sinds 1977 op historische instrumenten speelt.

Literatuur en verwijzingen

  • Frits de Haen, Monteverdi, zijn leven, zijn brieven (1989)
  • Grove Dictionary of opera, o.a. lemma Monteverdi

Bronnen