Aktie tomaat
Aktie tomaat, of ook wel:
Aktie Tomaat, is een actie in 1969 van toneelschoolstudenten en studenten van de opleiding dramaturgie uit onvrede over het theaterbestel. De actie begint met het gooien van tomaten na afloop van een voorstelling van de Nederlandse Comedie in Amsterdam. Aktie Tomaat wordt gezien als het keerpunt in de Nederlandse theatergeschiedenis na de Tweede Wereldoorlog.
In de jaren zestig is in de toneelwereld steeds meer kritiek op de keuze van toneelstukken en het gebrek aan maatschappelijk engagement bij de grote theatergezelschappen. Op 9 oktober 1969, tijdens de première van De Storm van Shakespeare door de Nederlandse Comedie onder regie van Han Bentz van den Berg, gooien twee studenten van de Amsterdamse Toneelschool, Lien Heyting en Ernst Kats, tomaten naar de acteurs. De tomaten landen op het podium en raken niemand, hoewel dat later door onder andere acteur Willem Nijholt wordt betwist. De actie van Heyting en Ernst Katz wordt onmiddellijk omarmd door studenten van zowel de Toneelschool als het Instituut voor Dramatische Kunst. Onder de naam Aktie Tomaat worden maandagavondbijeenkomsten georganiseerd in het Universiteitstheater aan de Nieuwe Doelenstraat in Amsterdam waar acteurs en studenten met elkaar in discussie gaan. Ook bij de Haagsche Comedie, bij het Nieuw Rotterdams Toneel en in Brussel volgen acties.
Zie de pagina Lijst met interventies van Aktie Tomaat voor een overzicht van alle gebeurtenissen.
Een cruciaal moment is de 1 novemberdiscussie in de Amsterdamse Schouwburg als studenten en actievoerders in discussie gaan met directie en artistieke leiding van de Nederlandse Comedie, Guus Oster en Han Bentz van den Berg. De studenten roepen de leiding van de Nederlandse Comedie ter verantwoording. Schrijver Harry Mulisch haalt de kranten als hij aan het credo van Bentz van den Berg – ‘Het beleid wordt bepaald door drie vragen: wat we spelen, waarom we het spelen en hoe we spelen’ – de vraag toevoegt: ‘Voor wíe spelen we?’. Aktie Tomaat verandert van karakter als op 22 november 1969 tijdens de première van Toller van Tankert Dorst bij de Nederlandse Comedie twee radencommunisten, Pieter Boersma en Tjebbe van Tijen, de voorstelling verstoren met vlaggen, pamfletten en rookbommen. Hoewel de radencommunisten niets met Tomaat van doen hebben, wordt de actie door de pers aan Tomaat toegeschreven en krijgt Aktie Tomaat een gewelddadige reputatie.
Tomaat maakt deel uit van een grotere culturele opstand aan het eind van de jaren zestig, waarbij jonge kunstenaars in opstand komen tegen de traditionele systemen en vastgeroeste instituties. In de muziekwereld is er de soortgelijke Actie Notenkraker, in de beeldende kunst bestaat er BBK. In september 1970 wordt Aktie Tomaat officieel opgeheven, maar de gevolgen van Tomaat zijn groot. Het subsidiestelsel gaat op de schop. Er komt ruimte voor nieuwe gezelschappen met een meer experimenteel karakter. De gezelschappen worden gespreid over het land en naast de grote gezelschappen met traditioneel repertoire komt er ruimte voor kleinere gezelschappen met vooral jonge acteurs. Toenmalig Minister van Cultuur, Marga Klompé, verleent eind 1970 subsidie aan het Werkteater. De Nederlandse Comedie wordt in 1971 opgeheven.
Aktie Tomaat heeft ook negatieve gevolgen. Han Bentz van den Berg stopt in 1974 spelen, Willem Nijholt neemt een pauze en Ellen Vogel staat pas na acht jaar weer op de planken.
Links: Affiche van De Storm, Nederlandse Comedie 1969. Rechts: Discussie tussen De Nederlandse Comedie, het publiek en leden van aktiegroep Tomaat in de Stadsschouwburg Amsterdam, 1969. Met Dick Beets (links achter, leunt tegen de loge), Arthur Sonnen (links, met paperassen in zijn hand), Ursul de Geer (daarnaast, met cigaret), onbekend persoon (? vooraan, met shawl), Theun Lammertse (?), Krijn ter Braak (?), Guus Oster (op de voorgrond, aan de microfoon), Lien Heyting. De technicus op het toneel is Tom Diederich. Foto: Pieter Boersma. Collectie TIN.