Uit TheaterEncyclopedie
Ga naar: navigatie, zoeken
UploadenAfbeeldingDef.png
NaamThomas Bernhard
Geboortedatum9 februari 1931
Geboorteplaats Heerlen
Overlijdensdatum12 februari 1989
Overlijdensplaats Gmunden
BeroepSchrijver
 Website
Externe databases:
DBNL
IMDb
VIAF

Thomas Bernhard (1931 — 1989) was een Oostenrijks schrijver en een toonaangevend dramaturg.

Thomas Bernhard werd geboren in de Vroedvrouwenschool te Heerlen. Moeder Herta Bernhard raakte in Oostenrijk zwanger van een man met wie zij niet gehuwd was, de timmerman Alois Zuckerstätter. Om de zwangerschap te verbergen, vertrok zij naar een vriendin in Rotterdam. In de Vroedvrouwenschool in Heerlen werd op 9 februari 1931 Thomas geboren. Bernhard had een zwakke gezondheid. In zijn vroege jeugd werd hij door zijn grootouders opgevoed, en in 1942 te Salzburg op pensionaat gestopt, waar hij boekhoudkunde volgde. Tussen 1951 en 1954 studeerde hij musicologie in Wenen, en volgde daarna in Salzburg les aan de Universität für Musik und Darstellende Kunst "Mozarteum" Salzburg. Ondertussen werkte hij als gerechtelijk verslaggever, en in 1957 publiceerde hij zijn eerste dichtbundel, Auf der Erde und in der Hölle. Het zijn sombere, evocatieve gedichten met een surrealistische inslag. Bernhard studeerde vervolgens dramaturgie te Salzburg, en ging in het dorpje Ohlsdorf wonen.

Zijn grote doorbraak kwam met zijn eerste roman, Frost, over een student die in het vervallen, ijskoud mijnwerkersdorpje Weng een excentrieke schilder moet observeren, van wie beweerd wordt dat hij gek is. De troosteloze, grijze omgeving vol hondenkadavers is een metafoor voor de weerzinwekkendheid van de mensen in het algemeen, en de afstotelijke natuur van de beschaving. De roman was een revelatie, zij het op een zeer eigenzinnige wijze: het werk staat bol van de walging en de afkeer die Bernhard voor zijn vaderland voelde, en de erkenning die hem in Oostenrijk te beurt viel, heeft zijn oordeel over dit land nooit milder gemaakt. In 1965 won Bernhard de Bremer Literaturpreis. Hij werd vooral actief als toneelauteur, en schreef theaterstukken aan de lopende band. Stuk voor stuk zijn het verbolgen, verbitterde en duistere schilderingen van de eenzaamheid, vijandelijkheid en stompzinnigheid van de mens, die denkt te kunnen liefhebben, maar in feite op lange termijn alleen nog maar kan haten en verafschuwen. Meer nog, die haat is noodzakelijk, want walging is wat mensen in beweging houdt. Hiermee profileerde Bernhard zich als een uitgesproken cultuurpessimist, met bovendien bijzonder veel zwarte humor en sarcasme. Ein Fest für Boris leverde hem in 1970 de Georg-Büchner-Preis op. Bernhard bleef in aanzien stijgen, en was voortdurend op reis. Wanneer hij thuis was, trok hij zich terug in een onooglijk dorpje in Opper-Oostenrijk, waaraan hij een hekel had, maar er waren tenminste niet zoveel mensen. Men zag hem dikwijls in Weense koffiehuizen zitten; hij gaf maar zelden interviews, want hij hield niet van journalisten. Hij was een vrijgezel en misantroop, die met gezondheidsproblemen kampte, en koketteerde graag met zijn mensenhaat. Bernhard hield zich het liefst afzijdig uit maatschappelijke debatten, en cultiveerde zijn imago als de buitenstaander die het gemaakt had. Wanneer toneelstukken van hem in het Wiener Burgtheater werden opgevoerd, was zijn oordeel vaak vernietigend, ofschoon deze uitlatingen niet zelden een ironische ondertoon hadden. Minetti en Ritter, Dene, Voss schreef hij speciaal voor de gelijknamige acteurs.

Zijn voortdurende afwijzing van Oostenrijk en zijn bewoners vonden hoofdzakelijk in intellectuele kringen resonantie; de stukken en romans van Bernhard zijn soms behoorlijk zware lectuur, met een opzettelijk elitaire houding. Bernhard vergt van zijn lezers een voldoende culturele bagage en vertrouwdheid met wetenschap, geschiedenis en zeldzaam vocabularium. De excentrieke Bernhard dreef het nihilisme van zijn generatie tot het uiterste; ook zelfmoord is een courant thema in zijn werk. In Alte Meister, een roman waarvan de vertelde tijd ternauwernood een uur of drie bedraagt en die zich in het Kunsthistorisches Museum van Wenen afspeelt — meer bepaald op een bankje vóór Man met baard van Tintoretto —, laat hij het hoofdpersonage, dat niet de verteller is, de hele menselijke cultuur tot schroot herleiden, in volzinnen die soms een hele bladzijde bestrijken en die Bernhards hypnotische, retorische vertelstijl die reeds in zijn lyriek tot uiting kwam, dik in de verf zetten.

Waarom Bernhard zo negativistisch was, en of dit door zijn persoonlijke ervaringen kwam, heeft na zijn dood tot enige speculaties geleid, toen zijn allereerste roman gepubliceerd werd, Auf der Höhe — Rettungsversuch, Unsinn. Bernhard had zich steeds tegen publicatie tijdens zijn leven verzet. De roman schijnt grotendeels autobiografisch te zijn; hij bestaat uit één enkele zin, die over bijna tweehonderd pagina's wordt uitgesmeerd en pas helemaal op het eind met een punt eindigt. Het is een verbitterde, zwaar melancholische woordenstroom, die een zwakke, kwetsbare jongeman toont die door iedereen in de steek wordt gelaten, nergens nog in kan geloven en aan alles een hekel krijgt. In de latere werken van Bernhard wordt de toon nog veel killer en afstandelijker.

Een jaar vóór zijn dood ontketende Bernhard een schandaal met zijn toneelstuk Heldenplatz; hij beweerde dat het Oostenrijk van die tijd nog niets veranderd was ten opzichte van de tijd van het fascisme. Hij had echter ook verdedigers, die hem meer dan ooit loofden. Bernhard

werd gehuldigd als een van de grootste auteurs van Oostenrijk. Hij wreekte zich op het land door middel van zijn testament, waarin hij stipuleerde dat, tot vijftig jaar na zijn dood, geen enkel van zijn toneelstukken op Oostenrijkse bodem mocht worden opgevoerd, wat inhoudt dat Bernhard tot 2039 niet in Oostenrijk gespeeld mag worden. Zijn erfgenaam heeft de voorwaarden in 1999 echter verlicht, en er worden inmiddels regelmatig werken van Bernhard in het Wiener Burgtheater opgevoerd.


Thomas Bernhard heeft bijgedragen aan 107 productie(s).

Thomas Bernhard heeft gewerkt in de volgende functies:


Het gehele overzicht van voorstellingen waaraan Thomas Bernhard heeft meegewerkt, voor zover geregistreerd in de Theaterencyclopedie:

NB: Bij de carrièreoverzichten zijn de voorstellingen gekoppeld aan de premièredatum. Het kan echter voorkomen dat personen niet aan de première meewerkten, maar pas later bij de voorstelling betrokken raakten.

Curriculum Vitae Theatrum
Productie Functie Producent Seizoen Premièredatum In regie van
De ignorant en de waanzinnige Auteur (schrijver libretto, scenario) Theaterschool 1972/1973 8 mei 1973 Gerardjan Rijnders
De macht der gewoonte Auteur (schrijver libretto, scenario) Stadstoneel Rotterdam 1975/1976 17 januari 1976 Ernst Wendt
Het jachtgezelschap Auteur (schrijver libretto, scenario) Toneelgroep Baal 1980/1981 8 november 1980 Lodewijk de Boer
De wereldverbeteraar Auteur (schrijver libretto, scenario) Toneelgroep Baal 1980/1981 12 december 1980 Leonard Frank
Voor het pensioen Auteur (schrijver libretto, scenario) Toneelgroep Baal 1980/1981 2 mei 1981 Leonard Frank
Vor dem Ruhestand Auteur (schrijver libretto, scenario) Holland Festival 1980/1981 9 juni 1981 Claus Peymann
Wederom Auteur (schrijver libretto, scenario) Onafhankelijk Toneel 1981/1982 5 januari 1982
Minetti Auteur (schrijver libretto, scenario) Theater Malpertuis 1981/1982 2 februari 1982
Am Ziel Auteur (schrijver libretto, scenario) Schauspielhaus Bochum 1981/1982 6 februari 1982
Voor het pensioen Auteur (schrijver libretto, scenario) Toneelgroep Theater 1981/1982 18 maart 1982 Ger Thijs
De macht der gewoonte Auteur (schrijver libretto, scenario) I.N.S. Mannen van den Dam 1982/1983 30 november 1982 Lucienne de Nutte, Internationale Nieuwe Scène-Mannen van de Dam
De macht der gewoonte Auteur (schrijver libretto, scenario) Dam, I.N.S. Mannen van den 30 november 1982 Lucienne de Nutte, Internationale Nieuwe Scene Mannen van den Dam
Über allen Gipfeln ist Ruh Auteur (schrijver libretto, scenario) Publiekstheater 1982/1983 18 december 1982 Karst Woudstra
Der Schein truegt Auteur (schrijver libretto, scenario) Maatschappij Discordia 1984/1985 21 januari 1984
Der Schein trugt Auteur (schrijver libretto, scenario) Maatschappij Discordia 1983/1984 24 januari 1984 Jan Joris Lamers
De domkop en de gek Auteur (schrijver libretto, scenario) Het Zuidelijk Toneel 1984/1985 30 september 1984 Gerardjan Rijnders
Schijn bedriegt Auteur (schrijver libretto, scenario) Publiekstheater 1984/1985 18 januari 1985 Ger Thijs
De president Auteur (schrijver libretto, scenario) Nieuwe Komedie 1984/1985 26 maart 1985 Ton Lutz
De toneelmaker Auteur (schrijver libretto, scenario) Zuidelijk Toneel Globe 1985/1986 8 oktober 1985 Theu Boermans
Der Theatermacher Auteur (schrijver libretto, scenario) Schauspielhaus Bochum 1985/1986 3 februari 1986 Claus Peymann
De macht der gewoonte Auteur (schrijver libretto, scenario) Stichting Noordelijk Theater De Voorziening 1985/1986 8 maart 1986 Lidwien Roothaan
Ritter, Dene, Voss Auteur (schrijver libretto, scenario) Maatschappij Discordia 14 november 1986 Jan Joris Lamers, Matthias de Koning
Ritter, Dene, Voss Auteur (schrijver libretto, scenario) Maatschappij Discordia 1986/1987 14 november 1986 Jan Joris Lamers, Matthias de Koning
De Worringers Auteur (schrijver libretto, scenario) Krochttheater 1987/1988 3 december 1987 Henri van Zanten
De macht der gewoonte Auteur (schrijver libretto, scenario) Theaterschool 1987/1988 28 januari 1988 Tom Hartmann
Ritter-Dene-Voss Auteur (schrijver libretto, scenario) Theater De Korre VZW 1987/1988 5 maart 1988 Karst Woudstra
Eenvoudig gecompliceerd Auteur (schrijver libretto, scenario) Handke-Weiss Gezelschap 1987/1988 30 maart 1988 Klemens Wannenmacher
Minetti Auteur (schrijver libretto, scenario) Theaterprodukties HoHo 1987/1988 5 april 1988 Christophe van de Loo
Ritter, Dene, Voss Auteur (schrijver libretto, scenario) Het Nationale Toneel 1988/1989 25 november 1988 Leonard Frank
Vorst Auteur (schrijver libretto, scenario) De Maatschap 1988/1989 13 april 1989 René Jagers
Minetti Auteur (schrijver libretto, scenario) Stichting Theatergroep Den Haag 1988/1989 17 mei 1989 Arda Brokmann
Claus Peymann koopt een broek en gaat met mij eten Auteur (schrijver libretto, scenario) Toneelgroep Amsterdam 1988/1989 18 mei 1989 Kees Jan Hundling
Ritter Dene Voss Auteur (schrijver libretto, scenario) Toneelacademie Maastricht 1988/1989 8 juni 1989 Karst Woudstra
Am Ziel Auteur (schrijver libretto, scenario) Maatschappij Discordia 1989/1990 28 september 1989 Jan Joris Lamers
Plaats van bestemming Auteur (schrijver libretto, scenario) Toneelgroep De Appel 1989/1990 13 oktober 1989 Mark Timmer
De theatermaker Auteur (schrijver libretto, scenario) Theater Malpertuis 1989/1990 16 november 1989 Karst Woudstra
Thomas Bernhard op de Heldenplatz Auteur (schrijver libretto, scenario) Henri van Zanten 1989/1990 8 juni 1990 Catherine ten Bruggencate
De wereldverbeteraar Auteur (schrijver libretto, scenario) Stichting Wereld Premières 1989/1990 8 juni 1990 Harrie Hageman
Einfach kompliziert Auteur (schrijver libretto, scenario) Holland Festival 1989/1990 25 juni 1990
Minetti Auteur (schrijver libretto, scenario) Maastrichts Theaterensemble Het Vervolg 1990/1991 14 september 1990
Dramolette Auteur (schrijver libretto, scenario) Alex d'Electrique 1990/1991 14 november 1990 Henri van Zanten
Het jachtgezelschap Auteur (schrijver libretto, scenario) Toneelgroep Amsterdam 1990/1991 22 januari 1991 Gerardjan Rijnders
De president Auteur (schrijver libretto, scenario) Lantaren / Venster Producties 1990/1991 22 februari 1991 Henri van Zanten
Einfach kompliziert Auteur (schrijver libretto, scenario) Theaterschool 1990/1991 21 maart 1991 Ronald Ramakers
Het rad van de geschiedenis Auteur (schrijver libretto, scenario) Maatschappij Discordia 1990/1991 11 juni 1991 Jan Joris Lamers
Einfach kompliziert Auteur (schrijver libretto, scenario) ELS theater 1991/1992 23 september 1991 Arie de Mol
Eenvoudig gecompliceerd Auteur (schrijver libretto, scenario) Stichting Theatergroep Den Haag 1991/1992 26 september 1991 Arda Brokmann
Heldenplatz Auteur (schrijver libretto, scenario) Het Nationale Toneel 1991/1992 28 september 1991 Leonard Frank
De theatermaker Auteur (schrijver libretto, scenario) ELS theater 1991/1992 4 februari 1992 Mart-Jan Zegers
Eenvoudig gecompliceerd Auteur (schrijver libretto, scenario) De Onderneming 1991/1992 3 april 1992 Eddy Geerlings
A szinházcsináló Auteur (schrijver libretto, scenario) Kamaraszínház 1992/1993 3 september 1992 Tamas Tolmár
Gewoon ingewikkeld Auteur (schrijver libretto, scenario) Toneelspelersgezelschap STAN 1992/1993 10 februari 1993
De blinde en de bezetene Auteur (schrijver libretto, scenario) Wolfsmond 1992/1993 12 mei 1993 Guus van Geffen
De domkop en de gek Auteur (schrijver libretto, scenario) Theaterschool 1992/1993 4 juni 1993 Ivar van Urk
Elisabeth II Auteur (schrijver libretto, scenario) Toneelgroep Amsterdam 1993/1994 2 februari 1994 Titus Muizelaar
Am Ziel Auteur (schrijver libretto, scenario) De Trust 1993/1994 22 februari 1994 Rik Launspach
Minetti Auteur (schrijver libretto, scenario) Freek de Jonge 1994/1995 9 september 1994
Ein Fest für Boris Auteur (schrijver libretto, scenario) Maatschappij Discordia 1994/1995 3 november 1994 Jan Joris Lamers
Ritter / Dene / Voss Auteur (schrijver libretto, scenario) Art & Pro 1994/1995 1 december 1994 Frans Strijards
Vor dem Ruhestand (Voor de pensionering) Auteur (schrijver libretto, scenario) Stichting Nesproductiehuis 1994/1995 10 december 1994 Tonny Vijzelman
Der Theatermacher Auteur (schrijver libretto, scenario) Maatschappij Discordia 1994/1995 31 maart 1995 Jan Joris Lamers
Fest Auteur (schrijver libretto, scenario) 't Barre Land 1994/1995 2 mei 1995 Lidwien Roothaan
Macht van de gewoonte, deel 1 Auteur (schrijver libretto, scenario) Amphitheater 10 mei 1995 Eric Vliegenberg
Macht van de gewoonte, deel 1 Auteur (schrijver libretto, scenario) Amphitheater 1994/1995 10 mei 1995 Eric Vliegenberg
Voor het pensioen Auteur (schrijver libretto, scenario) Stichting FACT 1995/1996 2 november 1995 Rob Ligthert
Heldenplatz Auteur (schrijver libretto, scenario) Maatschappij Discordia 1995/1996 15 november 1995 Jan Joris Lamers
De toneelmaker Auteur (schrijver libretto, scenario) Toneelgroep De Appel 1995/1996 16 februari 1996 Aus Greidanus sr.
Oude meesters Auteur (schrijver libretto, scenario) Toneelspelersgezelschap STAN 1997/1998 19 september 1997 Jolente de Keersmaeker
De wereldverbeteraar Auteur (schrijver libretto, scenario) De Paardenkathedraal 1997/1998 28 november 1997 Dirk Tanghe
Schijn bedriegt Auteur (schrijver libretto, scenario) Stichting Growing up in Public 1997/1998 28 november 1997 Don Duyns
Voor het pensioen Auteur (schrijver libretto, scenario) Blauwe Maandag Compagnie 1997/1998 7 april 1998 Luk Perceval
ErzZijn! Auteur (schrijver libretto, scenario) Theater Malpertuis 1998/1999 14 oktober 1998 Sam Bogaerts
De schijn bedriegt Auteur (schrijver libretto, scenario) Stichting Toneelschuur Producties 1998/1999 24 oktober 1998 Bart Danckaert
Alles is rustig Auteur (schrijver libretto, scenario) Toneelspelersgezelschap STAN 1998/1999 28 mei 1999
De schijn bedriegt Auteur (schrijver libretto, scenario) Stichting Keesen & Co 1999/2000 7 september 1999 Willibrord Keesen
Het jachtgezelschap Auteur (schrijver libretto, scenario) Cie. de Koe vzw 1999/2000 8 december 1999 Damiaan de Schrijver
Op de hoogte / Reddingspoging / Onzin Auteur (schrijver libretto, scenario) Stichting FACT 1999/2000 6 april 2000 Bart Danckaert
Minetti Auteur (schrijver libretto, scenario) Toneelgroep De Appel 2000/2001 15 december 2000 Aus Greidanus sr.
Minetti Auteur (schrijver libretto, scenario) Hogeschool voor de Kunsten Arnhem 2000/2001 25 april 2001
De theatermaker Auteur (schrijver libretto, scenario) Toneelhuis (gezelschap) 2000/2001 27 april 2001 Han Kerckhoffs
Schijn bedriegt Auteur (schrijver libretto, scenario) De Tijd vzw 2001/2002 8 januari 2002 Lucas Vandervost
Herz und Seele Auteur (schrijver libretto, scenario) Hogeschool voor de Kunsten Arnhem 2001/2002 2 mei 2002
Een man als ik Auteur (schrijver libretto, scenario) Hogeschool voor de Kunsten Arnhem 2002/2003 16 oktober 2002
Gehen Auteur (schrijver libretto, scenario) Kas & de Wolf 2002/2003 16 januari 2003
Het jachtgezelschap Auteur (schrijver libretto, scenario) Kaaitheater 2002/2003 11 februari 2003 Peter van Kraaij
Sell by Date Best before End Auteur (schrijver libretto, scenario) Dood Paard 2003/2004 25 november 2003
De theatermaker Auteur (schrijver libretto, scenario) De Paardenkathedraal 2004/2005 28 januari 2005 Dirk Tanghe
Beeckmans, Klerks, Van Soest Auteur (schrijver libretto, scenario) De Onderneming, Rotterdam 6 mei 2005 Eddy Geerlings
Beeckmans, Klerks, Van Soest Auteur (schrijver libretto, scenario) De Onderneming Rotterdam 2004/2005 6 mei 2005 Eddy Geerlings
Minetti - Een portret van een kunstenaar als oude man Auteur (schrijver libretto, scenario) Hogeschool voor de Kunsten Arnhem 2004/2005 19 mei 2005 Jacques Riebeek
De president Auteur (schrijver libretto, scenario) 't Barre Land 2005/2006 27 oktober 2005 't Barre Land
Voor het pensioen Auteur (schrijver libretto, scenario) Toneelgroep De Appel 2005/2006 17 maart 2006 Geert de Jong, Jules Terlingen
Totaal Thomas Auteur (schrijver libretto, scenario) De Warme Winkel 2005/2006 17 juni 2006 Paul Koek
Deconstructie Auteur (schrijver libretto, scenario) Dood Paard 2006/2007 20 april 2007 Gillis Biesheuvel, Anouk Driessen
Ritter Dene Voss Auteur (schrijver libretto, scenario) Dood Paard 2008/2009 4 maart 2009
Doodleuk Auteur (schrijver libretto, scenario) I Piccoli Olandesi 2008/2009 24 april 2009 Gijs de Lange
Immanuel Kant Auteur (schrijver libretto, scenario) Toneelgroep De Appel 2010/2011 19 maart 2011 Aus Greidanus jr.
Irrt, wirrt Auteur (schrijver libretto, scenario) 't Barre Land 2010/2011 24 mei 2011
Am Ziel Auteur (schrijver libretto, scenario) Theaterproductiehuis Zeeland 2011/2012 24 augustus 2011 Judith de Rijke
Am Ziel Auteur (schrijver libretto, scenario) Stichting Toneelschuur Producties 2011/2012 3 december 2011 Paul Knieriem
Schijn bedriegt Auteur (schrijver libretto, scenario) Stichting Toneelschuur Producties 2013/2014 2 mei 2014 Paul Knieriem
De theatermaker Auteur (schrijver libretto, scenario) Het Nationale Toneel 2014/2015 25 april 2015 Theu Boermans
De wereldverbeteraar Auteur (schrijver libretto, scenario) Stichting Toneelschuur Producties 2015/2016 25 februari 2016 Erik Whien
Een feest voor Boris Auteur (schrijver libretto, scenario) Festival CEMENT 2015/2016 25 maart 2016 Sanne Nouws
Pensioen Auteur (schrijver libretto, scenario) Mooi weer & zo 2016/2017 2 maart 2017 Bart Kiene
Eind goed al goed Auteur (schrijver libretto, scenario) Toneelspelersgezelschap STAN 2012/2013 26 mei 2017
Eind goed al goed Auteur (schrijver libretto, scenario) Toneelspelersgezelschap STAN 2012/2013 28 mei 2017

Werken

  • 1957 Auf der Erde und in der Hölle (dichtbundel)
  • 1958 Unter dem Eisen des Mondes (dichtbundel)
  • 1958 In hora mortis (dichtbundel)
  • 1959 Die Rosen der Einöde (verhalenbundel)
  • 1963 Frost (roman)
  • 1964 Amras (verhalenbundel)
  • 1967 Verstörung (roman)
  • 1968 Ein Fest für Boris (toneel)
  • 1968 Ungenach (vertelling)
  • 1969 Watten (roman)
  • 1970 Das Kalkwerk (roman)
  • 1971 Midland in Stilfs (roman)
  • 1971 Der Italiener (toneel)
  • 1972 Der Ignorant und die Wahnsinnige (toneel)
  • 1974 Die Jagdgesellschaft (toneel)
  • 1974 Die Macht der Gewohnheit (toneel)
  • 1975 Korrektur (roman)
  • 1975 Der Präsident (toneel)
  • 1975 Die Ursache. Eine Andeutung (roman)
  • 1976 Der Keller (roman)
  • 1977 Minetti (toneel)
  • 1978 Immanuel Kant (toneel)
  • 1978 Der Atem (roman)
  • 1981 Die Kälte (roman)
  • 1982 Wittgensteins Neffe (roman)
  • 1982 Ein Kind (roman)
  • 1983 Der Schein trügt (toneel)
  • 1984 Holzfällen. Eine Erregung (roman)
  • 1984 Ritter, Dene, Voss (toneel)
  • 1985 Alte Meister (roman)
  • 1986 Auslöschung. Ein Zerfall (roman)
  • 1988 Heldenplatz (toneel)
  • 1990 Auf der Höhe — Rettungversuch, Unsinn (postume roman)


Bronnen

  • Productiedatabase
  • Wikipedia
  • Barbara Baumann & Brigitta Oberle (1985), Deutsche Literatur in Epochen. München: Max Hueber.
  • Gerhard Fricke & Mathias Schreiber (1988), Geschichte der deutschen Literatur. Paderborn: Ferdinand Schöningh.
  • Wolf Wucherpfennig (1986), Geschichte der deutschen Literatur. Von den Anfängen bis zur Gegenwart. Stuttgart: Ernst Klett.



}}