Uit TheaterEncyclopedie
Ga naar: navigatie, zoeken


Koos Speenhoff 92655.jpg


Koos Speenhoff. Foto: Henri Berssenbrugge.

NaamJ.H. Speenhoff
Volledige naamJacobus Hendrikus Speenhoff
BijnaamKoos Speenhoff
Geboortedatum23 oktober 1869
Geboorteplaats Kralingen
Overlijdensdatum3 maart 1945
Overlijdensplaats 's-Gravenhage
BeroepCabaretier, Schrijver, Illustrator
DisciplineAmusementsvorm
TrefwoordenCabaret
Externe databases:
DBNL
IMDb
VIAF

Voor de Nederlandse kleinkunst heeft Speenhoff een pioniersrol vervuld. De bekendse liedjes zijn Het broekie van Jantje, Brief van een moeder aan haar zoon die in de nor zit en De schutterij (Daar komen de schutters).

In tegenstelling tot wat velen denken heeft Speenhoff zichzelf nooit Koos Speenhoff laten noemen. Deze voornaam is hem in de volksmond toegedicht.

Jeugd

Speenhoff werd in Kralingen geboren als zoon van de ongehuwde Magdalena de Jager. Zijn moeder, katholiek en van eenvoudige komaf, trouwde bijna drie jaar na zijn geboorte op 12 juli 1872 met de Rotterdamse protestantse zakenman Jacob Speenhoff. Haar beide kinderen verkregen bij dit huwelijk de naam Speenhoff. Zijn vader begon een bedrijf, dat isolatiemateriaal produceerde voor stoommachines in Krimpen aan de Lek. In deze plaats groeide Speenhoff op, bezocht er de lagere school en vervolgens de HBS in Rotterdam.

Vroege carrière

Na een korte periode bij de marine - die hij vanwege een ongeval verliet - trad Speenhoff bij zijn vader in dienst als vertegenwoordiger. Hoewel hij in die hoedanigheid half Europa door mag reizen, verveelde het vak hem al snel. Omstreeks 1895 verruilde hij Krimpen aan de Lek voor het mondainere Rotterdam om daar het leven van bohemien te leiden. Uiteindelijk probeerde hij van zijn hobby - het schrijven van versjes en liedjes - zijn beroep te maken. Zijn grote doorbraak kwam in 1902 als hij in Tivoli te Rotterdam bij een matineevoorstelling van ’t Vrije Tooneel werd geplaatst om het programma te vullen.

Doorbraak

Rond 1903 was Speenhoff, dankzij de ongewone openhartigheid waarmee hij het volkse leven beschrijft en de even ongewone deftigheid waarmee hij zijn liedjes ten gehore brengt, een succesvol variété-artiest, die daarnaast ook bekendheid verwierf met het maken van illustraties - bijvoorbeeld bij zijn eigen verzenbundels. Zijn lijfspreuk luidde 't Is anders. Het motto is een treffende illustratie van de verwarring die in de loop van zijn leven rond de deftige volkszanger zal blijven bestaan.

Op 24 augustus 1905 trouwde Speenhoff met Cesarina Prinz. De twee treden gezamenlijk op als de heer en mevrouw J.H. Speenhoff-Prinz.

Kritiek

Hoewel het werk van Speenhoff in brede kring wordt gewaardeerd zijn er ook andere geluiden. Met name in conservatief-Katholieke kring wordt schande gesproken van het 'zedeloze' en 'ontaarde' karakter van Speenhoffs liedkunst. Men valt met name over het gebruik van woorden als sloerie, billen en de uitdrukking stijf-vloeken. Het levert diverse schandalen op die Speenhoff tot held van het vooruitstrevende volksdeel maken.

Op 13 februari 1915 gaf heel kunstminnend Nederland acte-de-presence bij Speenhoffs koperen artiestenjubileum. Er wordt vastgesteld dat de bloemenhulde die Speenhoff bij die gelegenheid wordt gebracht, alle records breekt en in het bijbehorende gedenkboek steken prominenten als Herman Heijermans, Willem Kloos en Henriette Roland Holst de loftrompet over de jubilaris.

Nog datzelfde jaar blijkt dat het jubileum tegelijk een soort afscheidsfeest was. Speenhoff is kennelijk niet met zijn tijd meegegaan en het kunstminnende publiek laat het steeds meer afweten. Eind 1915 veroorzaakte hij ophef doordat hij, als reactie op kritiek uit katholieke hoek, vertelt dat hij zelf katholiek is. De mededeling krijgt steeds meer het karakter van een bekering. Speenhoff zegt zich te schamen voor zijn vroegere werk. Hij kuist zijn oude teksten. Brief van een moeder aan haar zoon die in de nor zit heet vanaf dat moment Brief van een moeder aan haar zoon die in de gevangenis zit; de billen worden beentjes en onzedelijk geachte versregels worden vervangen door minder openhartige varianten.

Schaik60

Of Speenhoffs koerswijziging het gevolg is van nieuwe morele inzichten, of dat hij probeerde meer optredens voor katholieke ontspanningsverenigingen te krijgen, blijft onduidelijk. In elk geval was hij vanaf dat moment voor velen het mikpunt van spot. In de loop der jaren ontwikkelde hij zich tot een verbitterd man die regelmatig klaagt over het gebrek aan serieuze erkenning voor zijn werk.

Latere leven en dood

In de jaren dertig deed Speenhoff een aantal antisemitische uitspraken en tijdens de oorlogsjaren deed het gerucht de ronde dat Speenhoff lid van de NSB is geworden. De naam Speenhoff wordt regelmatig genoemd in het pro-Duitse radioprogramma Het Zondagmiddagcabaret van Paulus de Ruiter (van Jacques van Tol.) Het is echter niet Speenhoff of zijn vrouw Cesarina, maar hun dochter Ceesje Speenhoff die in het programma optreedt. Speenhoff heeft zich eerst van de politieke activiteiten van zijn dochter gedistantieerd. Wel heeft hij tijdens de oorlog vele pro-Duitse teksten geschreven.

Vlak voor het einde van de Tweede Wereldoorlog was Speenhoff een van de doden die vallen bij het bombardement op het Haagse Bezuidenhout. Hij werd onder geringe belangstelling begraven op Crooswijk te Rotterdam. Zijn vrouw raakte bij het bombardement gewond en overleed een jaar later.

In Beverwijk is een laan naar Speenhoff genoemd.

Zie ook zijn bio op de website van Resources Huygens.


J.H. Speenhoff heeft bijgedragen aan 60 productie(s).

J.H. Speenhoff heeft gewerkt in de volgende functies:


Het gehele overzicht van voorstellingen waaraan J.H. Speenhoff heeft meegewerkt, voor zover geregistreerd in de Theaterencyclopedie:

NB: Bij de carrièreoverzichten zijn de voorstellingen gekoppeld aan de premièredatum. Het kan echter voorkomen dat personen niet aan de première meewerkten, maar pas later bij de voorstelling betrokken raakten.

Curriculum Vitae Theatrum
Productie Functie Producent Seizoen Premièredatum In regie van
Het Ploertje Uitvoerende Het Vrije Tooneel 1906/1907 16 oktober 1906
Matinée Uitvoerende Gelegenheidscombinaties 1907/1908 26 december 1907
Programma (z.t.) Uitvoerende Koos en Cees Speenhoff 1909/1910 8 mei 1910
Programma (z.t.) Uitvoerende J.H. Speenhoff 1909/1910 11 juli 1910
Vooruit Den Haag of "Mag ik even" Uitvoerende Speenhoff's Klein Tooneel 1910/1911 16 september 1910
De Papendrechtsche Strafzaak Uitvoerende Het Vrije Tooneel 1910/1911 25 december 1910
Programma Vleugels' Cabart-Specialiteiten-Gezelschap Uitvoerende Cabaret Guus Vleugel 1910/1911 14 juni 1911 J.H. Speenhoff
Programma (z.t.) Uitvoerende J.H. Speenhoff 1914/1915 25 maart 1915
Programma (z.t.) Uitvoerende Jean-Louis Pisuisse 1914/1915 1 juli 1915
Programma (z.t.) Uitvoerende Koos en Cees Speenhoff 1915/1916 10 oktober 1915
Tournee Speenhoff Uitvoerende J.H. Speenhoff 1915/1916 29 oktober 1915
Intieme kunst-avonden Uitvoerende Jean-Louis Pisuisse 1916/1917 16 november 1916
Jaarbeurs Utrecht 24 februari - 10 maart 1917. Intieme kunstavonden Uitvoerende Jean-Louis Pisuisse 1916/1917 24 februari 1917
Programma van 7 tot 13 november 1924 (z.t.) Uitvoerende J.H. Speenhoff 1924/1925 7 november 1924
Speenhoff-avonden Uitvoerende Koos en Cees Speenhoff 1927/1928 4 januari 1928
Optreden van de heer en mevrouw Speenhoff Uitvoerende Koos en Cees Speenhoff 1933/1934 4 augustus 1933
Internationaal variété Uitvoerende Koninklijk Theater Carré, Amsterdam 1937/1938 23 december 1937
Het hart van Rotterdam Uitvoerende Gelegenheidscombinaties 1940/1941 30 augustus 1940 Corrie Hartong, Netty van der Valk
Leve de koningin... en de meisjes van Verkade!! Muziek Dorine van der Klei 1997/1998 20 september 1997
Asterdorp - Het godvergeten Noord Muziek M-Lab 2011/2012 25 oktober 2011 Caitlin van der Maas
Een kus Auteur (schrijver libretto, scenario) N.V. Het Rotterdamsch Tooneelgezelschap 1901/1902 8 januari 1902
De suikertante Auteur (schrijver libretto, scenario) Gezelschap Prot en Zn. 1905/1906 26 december 1905
Het Ploertje Auteur (schrijver libretto, scenario) Het Vrije Tooneel 1906/1907 16 oktober 1906
'n Vrouw Auteur (schrijver libretto, scenario) Het Vrije Tooneel 1906/1907 16 oktober 1906
Kiekeboe Auteur (schrijver libretto, scenario) Speenhoff's Klein Tooneel 1909/1910 1 juni 1910
De Voet Auteur (schrijver libretto, scenario) Speenhoff's Klein Tooneel 1909/1910 1 juni 1910
Cultuur Auteur (schrijver libretto, scenario) Speenhoff's Klein Tooneel 1910/1911 1 juni 1910
Vooruit Rotterdam Auteur (schrijver libretto, scenario) Speenhoff's Klein Tooneel 1909/1910 14 augustus 1910 Hans Bruning
Vooruit Den Haag of "Mag ik even" Auteur (schrijver libretto, scenario) Speenhoff's Klein Tooneel 1910/1911 16 september 1910
De voet Auteur (schrijver libretto, scenario) Gelegenheidscombinaties 1910/1911 11 oktober 1910
De schat Auteur (schrijver libretto, scenario) Gelegenheidscombinaties 1913/1914 4 november 1913
Het ploertje Auteur (schrijver libretto, scenario) Die Haghespelers (1913-1917) 1913/1914 12 april 1914
Vrouw Auteur (schrijver libretto, scenario) Speenhoff's Toneel 1915-1916 1913/1914 1 juni 1914
Martine Auteur (schrijver libretto, scenario) Speenhoff's Toneel 1915-1916 1914/1915 1 juni 1914 Cor van der Lugt Melsert (1882-1969)
Egoïsten Auteur (schrijver libretto, scenario) Speenhoff's Toneel 1915-1916 1913/1914 13 juni 1914 Cor van der Lugt Melsert (1882-1969)
Tournee Speenhoff Auteur (schrijver libretto, scenario) J.H. Speenhoff 1915/1916 29 oktober 1915
De Aarde Auteur (schrijver libretto, scenario) Verkade's Klein Tooneel 1916/1917 21 juli 1916
Een ontoerekenbare Auteur (schrijver libretto, scenario) Verkade's Klein Tooneel 1916/1917 1 augustus 1916
De ontoerekenbare Auteur (schrijver libretto, scenario) Verkade's Klein Tooneel 1916/1917 22 augustus 1916 Cor van der Lugt Melsert (1882-1969)
Eenacterprogramma: De Egoïsten Auteur (schrijver libretto, scenario) Nationaal Klein Tooneel 1916/1917 16 september 1916
Proeve van moderne regie: Even babbelen Auteur (schrijver libretto, scenario) N.V. Het Hofstad Tooneel 1917/1918 1 september 1917
De padvinder Auteur (schrijver libretto, scenario) N.V. Het Hofstad Tooneel 1917/1918 2 september 1917
Meester Martijn Auteur (schrijver libretto, scenario) Speenhoff's Klein Tooneel 1917/1918 2 oktober 1917
Even babbelen Auteur (schrijver libretto, scenario) NV Het Hofstad Tooneel (1916-1923) 1917/1918 29 oktober 1917
Kiekeboe Auteur (schrijver libretto, scenario) Intieme Kunst onder impressario van Max van Gelder 1918/1919 16 juni 1919
't Is anders! Auteur (schrijver libretto, scenario) Koos en Cees Speenhoff 1920/1921 13 maart 1921
Maskers en wijn Auteur (schrijver libretto, scenario) N.V. Het Rotterdamsch Tooneel 1922/1923 13 maart 1923 Louis Chrispijn sr.
Rooie Brak of Het hart van het volk Auteur (schrijver libretto, scenario) Gezelschap Spree 1924/1925 1 mei 1925
De ontoerekenbare Auteur (schrijver libretto, scenario) N.V. Vereenigd Rotterdamsch-Hofstad Tooneel 1925/1926 15 september 1925 Cor van der Lugt Melsert (1882-1969)
Toffe Pauwtje Auteur (schrijver libretto, scenario) Gezelschap Spree 1926/1927 2 oktober 1926 Henri Morriën
Speenhoff-avonden Auteur (schrijver libretto, scenario) Koos en Cees Speenhoff 1927/1928 4 januari 1928
Optreden van de heer en mevrouw Speenhoff Auteur (schrijver libretto, scenario) Koos en Cees Speenhoff 1933/1934 4 augustus 1933
De Mallemolen Auteur (schrijver libretto, scenario) Het Ruys Ensemble 1939/1940 4 mei 1940
Kiekeboe Auteur (schrijver libretto, scenario) N.V. Het Nederlandsch Tooneel 1940/1941 3 juli 1941 Louis de Bree
De voet Auteur (schrijver libretto, scenario) Toneelgroep Het Masker (1933-1947) 1941/1942 20 november 1941 Cruys Voorbergh
Speenhoffteksten Auteur (schrijver libretto, scenario) Producent onbekend 1968/1969 6 maart 1969
De voet Auteur (schrijver libretto, scenario) Producent onbekend 1968/1969 6 maart 1969
Liefde is geen woord Auteur (schrijver libretto, scenario) Stichting Werkgroep Poëzie Hardop 1976/1977 25 januari 1977 Huub Oosterhuis
Stumpers leeft! Auteur (schrijver libretto, scenario) De Haagsche Comedie 1984/1985 6 oktober 1984 Anne-Marie Heyligers
Luchtig literair Auteur (schrijver libretto, scenario) Stichting Rein Edzard Produkties 1989/1990 8 juni 1990
Lili Green Auteur (schrijver libretto, scenario) Stichting Koya-Arts 1995/1996 24 oktober 1995 Wim Meuwissen
Uur U Auteur (schrijver libretto, scenario) Theater van de Verloren Tijd 2003/2004 25 april 2004 Sjon Brands

Bekende liedjes

Luister naar de liedjes van Speenhoff op de Jukebox, klik HIER

  • (Spotlied op) de vegetariërs (1903)
  • Brief van een moeder aan haar zoon die in de nor zit (1903)
  • Het broekie van Jantje (1904)
  • De vrije vrouwen (1904)
  • Ik hou van alle vrouwen (1904)
  • De schutterij (Ook wel bekend als: Daar komen de schutters) (1904)
  • Tantes testament (1904)
  • Opoe (1905)
  • Zeemanslied (1905)
  • Afscheidsbrief van een lelijk meisje aan haar vrijer (1905)
  • De eerste klant (1906)
  • Twee verlaten stakkers (1907)
  • Het meisje dat men nooit vergeet (1907)
  • De twee aardige mensen (1909)
  • Onze Indische gasten (1911)
  • Dorussie uit het armhuis (1911)
  • Loflied op Professor Bolland (1915)

Trivia

  • "Ik hou van alle vrouwen" (1904) werd in 1974 gecoverd door de Vlaamse kleinkunstgroep Rum.
  • De Britse comedyreeks Dad's Army werd destijds in Nederland en Vlaanderen uitgezonden onder de titel: Daar komen de schutters, naar Speenhoffs bekende lied.

Externe links

Bronnen