Herinneringen aan mijn stap van illustrator naar scenograaf

Beeldend kunstenaar en illustrator Jaap Nieuwenhuis schrijft over zijn kortstondige loopbaan in het theater, als kostuum- en decorontwerper:

Het is eigenlijk maar een kleine stap van illustratie naar toneelbeeld. Alleen de dimensies verschillen: de illustrator plaatst zijn figuren op het platte vlak, de scenograaf plaatst ze in de ruimte. Mijn illustraties van bekende opera's zoals Faust, Rigoletto en, Figaro verschenen wekelijks in de Avrobode. Dat ze niet onopgemerkt bleven, merkte ik toen ik werd opgebeld door operaregisseur Frans Boerlage. Hij zou voor de (zwart-wit) televisie een programma samenstellen met de zangeressen Jenny Veeninga en Cristina Deutekom. Er werden fragmenten uitgevoerd uit ‘Manon’ van Massenet, ‘Onegin’ van Tsjaikowsky en ‘Trovatore’ van Verdi. Of ik tekeningen kon maken van scenes uit de opera's als intermezzo.

,

Intermezzo tekeningen: I pagliacci - opera van Leoncavallo en Le nozze di Figaro - opera van Mozart

Niet lang daarna kwam de volgende opdracht. Het Brabants Orkest jubileerde en zou dat vieren met een scenische opvoering van ‘Blauwbaard's Burcht’ van Béla Bartók. Frans Boerlage deed de regie en hij vroeg mij tekeningen te maken, die als decor op het achterdoek werden geprojecteerd. Omdat er maar een beperkt budget was zouden de kostuums voor de twee solisten en de drie figuranten bij de firma Serné in Amsterdam worden gehuurd. ‘Laat mij die kostuums ontwerpen, dan wordt het meer een geheel,’ zei ik tegen Frans (hoewel ik nog nooit van m'n leven een kostuum ontworpen had en eigenlijk geen idee had of ik dat wel kon). Frans stemde toe, mits de kosten niet hoger werden dan de huur voor Serné.

Kostuumontwerp voor Blauwbaard's burcht voor de rol van Judith

Al luisterend naar de tamelijk huiveringwekkende muziek van Bartok maakte ik ontwerpen voor de vijf kostuums. Voor de duidelijkheid had ik er driedimensionale figuurtjes bij gemaakt. Daarmee ging ik naar de modeafdeling van de Rietveldacademie met de vraag of ze de kostuums als een speciaal project wilden uitvoeren. De docente, Eva Eisenlöffel, en de leerlingen waren meteen enthousiast. Het bleek goed te passen in hun programma. Op aanraden van Frans liet ik het kostuum van Judith, de tegenspeelster van Blauwbaard, maken door de theater- costumier Dries Plak. De vertolkster van deze rol, Annie Delorie, was tamelijk corpulent en dat moest door een ervaren vakman worden weggewerkt. Blauwbaard (Andras Farago) werd uit Boedapest in gevlogen en bleek tot onze schrik zijn eigen kostuum te hebben meegenomen. Nadat hij zogenaamd voor de aardigheid mijn kostuum had aangetrokken en er mee voor de spiegel had geparadeerd, bleek hij dit toch te prefereren boven zijn eigen pak.

Nadat ‘Blauwbaard’ zeer succesvol was opgevoerd had Frans Boerlage alweer een nieuw project onderhanden: de regie van ‘Der Zigeunerbaron’ van Johann Strauss jr., die door de Nederlandse Opera in productie werd genomen in de Amsterdamse Stadsschouwburg (er was nog geen sprake van een Stopera). Cor Hezemans zou de decors ontwerpen en ik de kostuums. Nu werd ik pas echt in het diepe gegooid. Hier was geen sprake van vijf kostuums, maar van honderd- vijftig!

Vijftien solisten, die in iedere acte een ander kostuum droegen, een groot koor, een ballet en talloze figuranten, die allemaal individueel moesten worden aangekleed. Ik sloot me op in m'n atelier, met dit keer de vrolijk makende muziek van Strauss, waar ik in een paar weken de ontwerpen klaarmaakte. Ze werden door de directie en de regie goedgekeurd en nu begon voor mij het leven van een theaterontwerper: eerst stoffen inkopen met m'n ontwerpen in de hand, dan gelijk door naar het naaiatelier, van het naaiatelier naar de hoedenmaakster hollen, dan naar de meneer die de uniformen maakte, naar de laarzenmaker, naar de mevrouw voor de solistenkostuums en weer terug naar het naaiatelier. Er was toen niet één centraal atelier, maar alles was op verschillende plekken in de stad uitbesteed. Als halve kluizenaar stond ik ineens aan het hoofd van een bonte stoet artisans. Toen ik tenslotte voor het voetlicht stond, hand in hand met de decorontwerper, de regisseur en de dirigent om te danken voor het applaus van een uitverkochte zaal van de Stadsschouwburg, was ik meer dood dan levend.

Kostuumontwerpen voor Der Zigeunerbaron, v.l.n.r voor de rollen van: Arsena, Sandor Barinkay en Saffi

Rudi van Dantzig, die met zijn Nationale Ballet ook de Stadsschouwburg bespeelde, had gezien hoe ik het ballet in ‘Der Zigeunerbaron’ had aangekleed en vroeg me om voor Het Nationale Ballet de kostuums en de decors van Balanchine's ‘Somnambule’ te ontwerpen. De buitengewoon welluidende en inspirerende muziek was van Vincenzo Bellini. Toen naar aanleiding hiervan Pieter van der Sloot, oud-danser en een van de pioniers van het ballet in Nederland, mij vroeg de kostuums te ontwerpen voor ‘An American in Paris’en ‘Die Puppenfee’, voor zijn balletgroep in Münster, leek mijn carrière als theaterontwerper gevestigd. Niets was echter minder waar. Ik had de ontwerptekeningen gemaakt tot grote tevredenheid van Pieter van der Sloot, maar er bleek helaas geen geld te zijn om ze uit te voeren.

Kostuumontwerpen voor La somnambule, v.l.n.r voor de rollen van: de harlekijn, een van de gasten, de graaf

Frans Boerlage was inmiddels vertrokken naar de Verenigde Staten, waar hij een prachtige carrière opbouwde als operaregisseur en auteur. Mijn vrouw Paula en ik waren verhuisd naar de binnenlanden van Nederland, waardoor het contact met Amsterdam verwaterde. Als vanouds zat ik weer in m'n eentje in het atelier, ver weg van het turbulente theaterleven. En misschien was dat maar goed ook...

Jaap Nieuwenhuis, mei 2007

NB. Zie ook de herinnering van Jaap Nieuwenhuis over zijn werk bij Het Nationale Ballet: Mijn debuut als decor- en kostuumontwerper bij Het Nationale Ballet