Ellen Vogel: Biografie - Een nieuw begin

Uit TheaterEncyclopedie
Ga naar: navigatie, zoeken

Logo eenlevenlangtheater2.jpg

Ellen Vogel, 1950. Foto: Godfried de Groot. Collectie TIN.


Eenlevenlangtheater Ellen Vogel:


Een nieuw begin

Kitty Courbois, Ellen Vogel en Ramses Shaffy in Warm en koud, de laatste voorstelling van de Nederlandse Comedie in 1971. Foto: Jutka Rona. Collectie TIN.

De nasleep van Aktie Tomaat, de laatste voorstelling van de Nederlandse Comedie en de slechte pers, met name de artikelen van Ischa Meijer, gingen Ellen Vogel niet in de koude kleren zitten.

"Doordat ik al die vreselijke artikelen had gehad, dorst niemand mij te vragen, want ze dachten: als dat mens in een stuk staat, krijgen we een slechte pers, dan wordt het ouderwets gevonden. Het is me God zij dank op een goed moment gelukt om er afstand van te nemen en door te knokken. Gelukkig waren er ook mensen, bijvoorbeeld in Den Haag, die mij een paar keer een verschrikkelijk mooie rol hebben gegeven, maar dat was nog in de tijd dat ik me nog enorm onzeker voelde; dan ben je niet op je best."

Terwijl ze met haar broer Albert Vogel bezig was een nieuw Couperus-programma samen te stellen, werd hij getroffen door een hartinfarct. Naast de emotie van het voorval zat Ellen nu voor het eerst per 1 januari 1972 in het hoogseizoen zonder werk. Terugvallen op toneelwerk was niet mogelijk, omdat daar inmiddels andere mensen voor waren aangetrokken. Hoewel het een ellendige situatie was, bleek dat er voor haar juist in deze periode zonder werk nieuwe kansen kwamen. Bij CRM vroeg ze om een reisbeurs, maar ze kreeg dat niet meteen op een presenteerblaadje aangereikt.

"De ambtenaar op het departement die mijn aanvraag behandelden vroegen: ‘Mevrouw Vogel, hoe weet ik dat u dat geld niet voor heel andere dingen gaat gebruiken?’ Ik was vijftig, had dertig jaar integer theater gemaakt. Dan blijft de adem in je keel steken."

Toch kreeg ze haar beurs; ze reisde drie maanden door Oost-Europa en bezocht Praag, Warschau en Stockholm. "Werken met eenvoudige vormen, prototypes, houtsneden als het ware, dingen erger en primitiever laten zien, durf om de mentaliteit te tonen, niet belast zijn met overbodige schaamte" was wat ze tijdens die reis zag. Op die manier zou ze ook in Nederland het toneel weer graag op willen, bij voorkeur niet meer in een groot georganiseerd productieapparaat. In oktober 1972 speelde ze in twee eenakters in het kleine Rotterdamse Piccolotheater. De kritieken over haar spel waren vrijwel allemaal lovend.

"Eerst dacht ik: ik durf daar nooit meer te gaan staan. Voor de première in Piccolo was ik ook doodsbang. Het is een klein theater; je speelt tussen de mensen. Daarom voelde ik direct dat het aansloeg. Na afloop was ik uitgeteld, als na een zware wedstrijd. Nog dagen daarna verwachtte ik dat mensen in de zaal zouden gaan roepen. Toen pas merkte ik hoeveel indruk al die acties op me hadden gemaakt."

Jimmy Münninghoff en Ellen Vogel. Collectie Ellen Vogel.

In de herfst van 1974 kwam Ellen tijdens een feestje bij vrienden Alberts jeugdvriend Jimmy Münninghoff (1925) tegen. Ellen had hem in de jaren zestig al op Mallorca ontmoet, in het huis van haar broer Albert, maar toentertijd was Jimmy nog getrouwd. Het echtpaar Münninghoff had een dochter en woonde afwisselend op Mallorca en in Den Haag. Nadat zijn vrouw aan een chronische ziekte was overleden, was Münninghoff echter weer alleen.

Hij was geboren in Riga, had een Baltische moeder en een Nederlandse vader en kreeg op tienjarige leeftijd polio. Zijn tweelingbroer kreeg de ziekte niet. Jimmy onderging een onderwaterkuur in het vooroorlogse Polen. Die behandeling wierp vruchten af, maar hij moest zijn verdere leven altijd rekening blijven houden met zijn gezondheid. Toen de Russen in 1939 Letland bezetten, had zijn familie het geluk met de laatste trein te kunnen vluchten, waarna ze zich in Nederland (Voorburg) vestigden.

Münninghoff had op Ellen Vogel altijd al grote indruk gemaakt door de behoedzaamheid en hoffelijkheid waarmee hij met mensen omging. En hoffelijkheid stond hoog in het vaandel bij de familie Vogel. Haar moeder zei immers ooit tegen haar: "Kind, beleefdheid is vriendelijkheid".

Vlak voor ze Jimmy Münninghoff weer ontmoette was Ellen Vogel op het punt gekomen dat ze de moeilijke tijd die ze had doorgemaakt weer wat kon relativeren:

"Ik dacht: waar zit ik toch over te zeuren! Stel dat het toneel nooit meer goed komt … Ik heb een fantastische tijd gehad, ik ben gezond, ik heb een kind, ik heb familie, ik heb mensen waar ik veel van hou en ik heb duizend interesses. Ik moet het loslaten en gewoon blij zijn met wat ik heb; count your blessings ... Twee dagen later stond Jimmy voor mijn neus; rats, boem, fladder ..."

Ellen Vogel en Jimmy Münninghoff. Collectie Ellen Vogel.

Vanaf dat moment werd alles anders voor haar; er was opeens iemand die met haar meeknokte, die haar begreep en opving in moeilijke tijden. Ze vond het heel bijzonder op latere leeftijd nog zo’n Grote Liefde gevonden te hebben: "een geschenk van de Goden!" Ellens naaste collega’s, Mary Dresselhuys en Ko van Dijk, die altijd hadden meegeleefd met haar liefdesleven, waren zeer tevreden met haar keuze. Aldus Mary Dresselhuys: "Ko en ik, we vonden het goed: hij mocht ... !"

Privé was haar leven enorm veranderd, en wel ten goede. Nu wilde ze haar carrière opnieuw vorm geven. Zonder steun van derden moest ze nieuwe projecten bekijken en beslissen of ze een rol al dan niet zou aannemen.

"Ik heb zo nu en dan ook wel eens heel foute keuzes gemaakt, maar ik heb er wel heel veel van geleerd: voor jezelf opkomen en een beetje vertrouwen op je eigen oordeel.

Ze speelde aanzienlijk minder vaak dan voorgaande jaren. Dat zou ze vroeger verschrikkelijk hebben gevonden, maar ze kon zich nu beter ontspannen. Langzamerhand begon ze te wennen aan haar nieuwe levensritme.

In 1975 kreeg Ellen een gastrol bij de Haagse Comedie in De zee, van Edward Bond. Tegelijkertijd werd ze gevraagd door schrijver/regisseur Lodewijk de Boer om bij The Family te komen spelen, wat ze ook erg graag wilde. De groep werd echter opgeheven voor ze er daadwerkelijk mee op kon treden. Lodewijk de Boer noemde Ellen 'de enige actrice van haar generatie die is meegegaan met haar tijd'. Hij was, zo vertelde Ellen, één van de weinigen die haar na de opheffing van De Nederlandse Comedie nog had durven engageren. Terwijl iedereen wist dat, als je Ellen in die tijd een rol gaf, kon rekenen op minder goede kritieken. Dat zou ze nooit vergeten. De Boer vroeg haar later nogmaals voor Oidipous Oidipous van Mulisch. Ze zou in de vrije sector blijven freelancen en gastrollen blijven spelen maar deed nog maar één rol per seizoen. Daarnaast deed ze regelmatig werk voor televisie, film en maakte ze één keer in de week voor de TROS het radioprogramma Woorden in de avond waarin ze gedichten voorlas.

Een verliefde Ellen Vogel op vakantie in Italië, 1976. Collectie Ellen Vogel.

Op 6 mei 1976 was Ellen Vogel te Renkum in het huwelijk getreden met haar Grote Liefde: Ioan James Charles Maria Joseph Münninghoff. Slechts een handjevol mensen was op de hoogte van de plannen. Ze hielden de huwelijksdag geheim en vierden het in besloten kring. Kort daarop gingen de pasgehuwden op vakantie naar Griekenland en Italië. Op Mallorca vonden ze het huis waar ze al een tijdje naar op zoek waren. Het huis was te bereiken over smalle, bergachtige wegen en het lag op een afgelegen deel van het eiland. C’an Bielo (Kleine Gabriël) was gelegen in het dorpje Gallilea, op de top van een berg.

In 1981 trouwde Ellens zoon Peter Paul met Remcoline Rehorst. Ze kregen twee kinderen: Alexandra (1983) en Roderick (1985). Soms brachten ze gezamenlijke vakanties door op Mallorca of zocht Ellen hen op in het vakantiehuisje van Peter Pauls vader in Gorssel.

Na alle voorspoed kreeg Ellen Vogel in 1982 een groot verdriet te verwerken: haar broer Albert overleed op 30 april 1982, temidden van zijn dierbaren, op achtenvijftigjarige leeftijd. Het betekende een enorme klap voor haar; de bijzondere band met haar broer was plotseling abrupt afgesneden.

Albert Vogel Jr. Collectie Ellen Vogel.

"Als je broer ineens sterft, is je hele jeugd plotseling weg. Je bent zelf opeens ook ouder. Dat was ik toch al aan het worden, maar je wordt er dan zo met je snufferd opgedrukt. Zeker als het een broer is die twee jaar jonger is dan jij. Hij was zo waanzinnig erudiet. Er was geen onderwerp waarover je niet met hem kon praten. Opeens besef je wat voor een inbreng zo iemand in je leven heeft. Ik had een enorme band met hem. Weer heel anders dan met m’n oudere zuster, een heel ander wezen. Er liep een soort rare draad tussen hem en mij. Onuitgesproken understanding. Weten wat iemand bedoelt, zonder dat erover gepraat is. Ik ben erg blij geweest, dat het zo’n waanzinnig druk jaar voor me werd. Daardoor heb ik de grote opdonder weten af te remmen. Wat ik de laatste jaren heb, met vrienden en collega’s die er opeens niet meer zijn; we moeten een beetje aardig met elkaar omgaan en meer is er niet ... Want het is zó gepiept. Proberen zo min mogelijk agressief te zijn, een beetje begrip voor elkaar te hebben. That’s it. Het is wel vaak moeilijk. En mij lukt het lang niet altijd."

Het huis op Mallorca. Collectie Ellen Vogel.

Ellen en Jimmy boekten regelmatig een reis naar hun zomerverblijf op Mallorca. Het was augustus 1983 en het paar wilde extra energie opdoen voor de komende Hollandse winterperiode. Ellen beaamde dat het, zeker nu zij de leeftijd van zestig jaar was gepasseerd, iets absurds had steeds opnieuw dit goede Spaanse leven op te geven om in Nederland toneel te kunnen spelen. Maar na het verzoek de hoofdrol te spelen in De kersentuin, 'misschien wel de mooiste vrouwenrol die ooit geschreven is ...' ging ze toch door de knieën.

In 1985 overleed Ellens moeder op 95-jarige leeftijd na een kort ziekbed aan een longontsteking te midden van haar familie. Haar kinderen plaatsten een overlijdensadvertentie waarin hun gevoel voor haar duidelijk werd verwoord: ‘De grote eik waaronder wij altijd konden schuilen, bestaat niet meer.’ Haar zus Tanja overleed in 1998 na een kort ziekbed. Ze zou haar broer en zus altijd blijven missen.

De moederrol van Helene Alving in Spoken van Ibsen bracht Ellen Vogel sinds ze haar freelance werk was gestart het succes dat ze kende uit haar tijd van de Nederlandse Comedie. De voorstelling oogstte zo'n enorm succes dat er extra voorstellingen moesten worden ingelast.

"Na de première sloeg ik de krant op en zei tegen Jimmy: ‘Goh, ze schijnen toch te vinden dat ik het nog kan. En vanaf die tijd is het eigenlijk alleen maar een grote vreugde geworden, want toen was ik over die angsten heen, weet je. Ik heb nu weer de enorme speelvreugde terug en dát is zo verrukkelijk."

Na Spoken zouden nog zes toneelrollen volgen voor ze in 2000 met Verzameld werk voor het laatst in een stuk op toneel staat, al was dat niet van tevoren gepland. "Ik vermoed dat Verzameld werk mijn laatste toneelstuk is, maar zeg nooit, nooit!" De vier jaar ervoor had ze niet in het theater gespeeld, maar toen ze voor de rol benaderd werd, viel ze er als een blok voor. Het thema was de overlevingskans van een vriendschap tussen een schrijfster en haar pupil. Het stuk werd door Joop van den Ende Theaterproducties gebracht, en geregisseerd door Peter Oosthoek. Ellens tegenspeelster, die ze overigens zelf had mogen kiezen, werd actrice Roos Ouwehand. De première werd gehouden in de Koninklijke Schouwburg en het was voor Ellen een emotionele gebeurtenis. Ze realiseerde zich op dat moment:

Mijn vader heeft daar gestaan. Mijn moeder heeft daar gestaan. Mijn broer heeft daar gestaan. En toen stond ik daar bij het slotapplaus en ik bedacht: dit is misschien wel de laatste keer. Ik schoot vol. En toen kwam Roos nog, die mij persoonlijk bloemen aanbood. En toen was het gebeurd. Verschrikkelijk.""

In juni 2012 stierf Jimmy Münninghoff plotseling op 86-jarige leeftijd, een grote slag voor Ellen Vogel.

Verzameld werk bleek inderdaad Ellen Vogels laatste rol in het theater te zijn. Maar aan televisie en film bleef ze geregeld haar medewerking verlenen. In 2013 speelt Ellen Vogel bijvoorbeeld in de televisieserie Doris.


Bron: teksten grotendeels overgenomen uit het boek Ellen Vogel, een hommage van Tonko Dop en Anneke Muller (Terra Lannoo 2007).